30 έτη από την διάλυση της ΕΣΣΔ | Foreign Affairs - Hellenic Edition
Secure Connection

30 έτη από την διάλυση της ΕΣΣΔ

Σε ποια κατάσταση βρίσκονται σήμερα οι πρώην σοβιετικές χώρες

Θεσμικά, 9 από τα 12 μετασοβιετικά κράτη [7] διέπονται από ισχυρότατο Προεδρικό (υπερ-προεδρικό) καθεστώς, σε αντιδιαστολή με τον κοινοβουλευτισμό της Δύσης: ο αρχηγός του κράτους είναι στην κυριολεξία πανίσχυρος, ο πρωθυπουργός αποτελεί οιονεί ενεργούμενό του και η διακυβέρνηση ασκείται από την Προεδρική Διοίκηση. Ενδεχομένως, ακόμη και ο, πανίσχυρος επί ΕΣΣΔ, ΓΓ του ΚΚΣΕ, να μην ήταν τόσο κυρίαρχος πολιτικά και με τόσο συγκεντρωτισμό όσο οι νυν Πρόεδροι. Μέχρι και η αχανής εδαφικά Ρωσία, που θεωρητικά αποτελεί Ομοσπονδία, δεν αποτελεί εξαίρεση. Για την ακρίβεια, μέσα από τη μετωπική αντιπαράθεση Γιέλτσιν-Κοινοβουλίου το 1993 και την επικράτηση του πρώτου, προέκυψε το ρωσικό Σύνταγμα που καθιέρωσε ένα τέτοιο σύστημα, πιο Προεδρικό ακόμη και από την Γαλλία της Πέμπτης Δημοκρατίας. Μέσα στο «μαύρο κουτί» της Προεδρικής Διοίκησης υπάρχει ο σκληρός πυρήνας της εξουσίας, που θεωρεί εαυτόν θεματοφύλακα της κρατικής συνέχειας. Βασικός σκοπός είναι η παγίωση ες αεί του status quo και η αντίσταση σε κάθε πολιτική αλλαγή. Το 2005, ο τότε επικεφαλής της Ρωσικής Προεδρικής Διοίκησης και αργότερα Πρόεδρος επί 4 έτη -έστω και σε στενή συνεργασία με τον Πούτιν- Ντ. Μεντβέντεφ είπε: «Εάν δεν μπορέσουμε να διατηρήσουμε την συνοχή της ελίτ, η Ρωσία θα εξαφανιστεί ως κράτος!» Ακόμη, δε, και σε περιπτώσεις που ο αρχηγός του κράτους δεν ήταν παντοδύναμος, στην συνέχεια το Σύνταγμα τροποποιήθηκε, ούτως ώστε να καταστεί τέτοιος (όπως και για να άρχει ισόβια, με κατάργηση των αρχικά προβλεπόμενων περιορισμών επανεκλογής, π.χ. σε Ρωσία, Καζακστάν, Λευκορωσία κλπ).

Οι υπόλοιποι, πλην της Προεδρικής Διοίκησης, πολιτικοί θεσμοί, τόσο εντός της ίδιας της εκτελεστικής εξουσίας, όσο και στις άλλες δύο (νομοθετική και δικαστική), χαρακτηρίζονται από καχεξία. Δεν υπάρχει στην πράξη σαφής διάκριση εξουσιών: η εκτελεστική, δηλαδή σε τελική ανάλυση ο ίδιος ο Πρόεδρος, κυριαρχεί της νομοθετικής, η οποία αποκαλείται «σφραγίδα» (rubber stamp) ειλημμένων άνωθεν αποφάσεων. Η δικαστική, από την άλλη, είναι ελεγχόμενη. Ενώ στην Δύση οι θεσμοί είναι απρόσωποι, εδώ η προσωπολατρία (cult of personality) του «εθνικού ηγέτη» είναι έκδηλη, ενίοτε, δε, αγγίζει σε βαθμό την παραφροσύνη, π.χ. στο σουρεαλιστικό Τουρκμενιστάν του πρώην οδοντιάτρου Γκ. Μπερντιμουχαμέντωφ, όπως και επί του προκατόχου του (1985-2006) Σ. Νιγιάζοφ. Ο τελευταίος αποκαλούσε εαυτόν «Ηγέτη πασών των Τουρκμένων» (Τουρκμενμπάσι), είχε δε μετονομάσει έτσι και το λιμάνι της χώρας στην Κασπία [8]. Ομοίως, η πρωτεύουσα του Καζακστάν έχει λάβει το μικρό όνομα του Νουρσουλτάν Ναζαρμπάγιεφ, που με διάφορες ιδιότητες πρωταγωνιστεί στην χώρα από το 1984.

Ο μεγαλύτερος φόβος της άρχουσας ελίτ με την σοβιετική, ακόμη, νοοτροπία είναι η ανάπτυξη μιας ισχυρής κοινωνίας των πολιτών, ανάλογη εκείνης της Δύσης. Ως εκ τούτου, οι μη κυβερνητικές οργανώσεις με πολιτική ατζέντα τελούν, κατά κανόνα, υπό απηνή διωγμό. Στην Ρωσία, σημειωτέον, η σχετική κατάσταση ήταν καλύτερη από το 1992 έως το 2012, αλλά η επάνοδος του Β. Πούτιν στον προεδρικό θώκο, μετά το διάλειμμα Μεντβέντεφ, σήμανε την σκλήρυνση της στάσης έναντι ιδίως των πολιτικών ΜΚΟ, οι οποίες συχνά κατηγοριοποιούνται ως «ξένοι πράκτορες». Και η καταστολή είναι εύκολη υπόθεση: οι υπερστελεχωμένες και πανίσχυρες υπηρεσίες ασφαλείας αποτελούν βασικό έρεισμα εξουσίας για τον ηγέτη και, αντίστοιχα, μηχανισμό ανηλεούς καταπίεσης για τους αντιφρονούντες. Μάλιστα, πολλά ανώτερα στελέχη του εν λόγω πυλώνα εξουσίας, γνωστοί και ως «σιλαβίκι» (ισχυροί), υπήρξαν και μέλη του παλαιού, σοβιετικού, μηχανισμού ασφαλείας. Πρόκειται κυριολεκτικά για ένα «κράτος εν κράτει» (security service state), με βασική αποστολή την καλλιέργεια του φόβου. Ο άτυπος νόμος σε όλη την πρώην ΕΣΣΔ είναι εκείνος των πιστολιών Tokarev, Makarov, και PSM: άνανδρες δολοφονίες. όπως εκείνη της γνωστής δημοσιογράφου Άννας Πολιτκόφσκαγια στις 7/10/2006 δεν εξιχνιάστηκαν ποτέ, τουλάχιστον ως προς τους ηθικούς αυτουργούς. Σημειωτέον ότι το 2007 οι «σιλαβίκι» είχαν φτάσει να καταλαμβάνουν πάνω από το 40% των θέσεων στην ρωσική κυβέρνηση.

Μολονότι πρέπει να είμαστε προσεκτικοί στις κατατάξεις των χωρών του κόσμου με βάση τους διάφορους «δείκτες δημοκρατίας», υπάρχει σχεδόν ομόφωνη αντίληψη ότι οι σχετικές επιδόσεις ολόκληρου του μετασοβιετικού κόσμου είναι από πάρα πολύ χαμηλές έως απλά χαμηλές. Σύμφωνα με τη μεθοδολογία της Economist Intelligence Unit, για το έτος 2020 (όπου η Κύπρος ήταν 34η και η Ελλάδα 37η παγκοσμίως) η κατάταξή τους είχε ως εξής: Πέντε χαρακτηρίζονται ως «υβριδικά καθεστώτα», δηλαδή η Ουκρανία (79), η Μολδαβία (80), η Αρμενία (89), η Γεωργία (91), και το Κιργιστάν (107), και επτά ως αμιγώς «αυταρχικά», δηλαδή η Ρωσία (124), το Καζακστάν (128), το Αζερμπαϊτζάν (146), η Λευκορωσία (148), το Ουζμπεκιστάν (155), το Τατζικιστάν (159), και το Τουρκμενιστάν (162) [9]. Η ελευθερία του Τύπου, που στην Δύση αποκαλείται «τέταρτη εξουσία», είναι από μικρή έως μηδαμινή. Το πλέον ανησυχητικό είναι πως οι δημοκρατικές επιδόσεις βαίνουν σε αρκετές χώρες μειούμενες: η Ρωσία, λ.χ., στην πρώτη αξιολόγηση (το 2006) είχε επίδοση 5,02 στα 10, επομένως τότε χαρακτηριζόταν, έστω και οριακά, ως «υβριδικό καθεστώς». Το 2020, είχε διολισθήσει στο 3,31 στα 10. Αξιόλογη βελτίωση από το 2006 έως το 2020 κατέγραψε μόνο η Αρμενία, που ανήλθε από το 4,15 στο 5,35.