Το πρόβλημα με τον «Ελεύθερο Κόσμο»

Ίσως το βασικό χαρακτηριστικό του ελεύθερου κόσμου ήταν ο αρνητικός ορισμός του. Κυβερνητικές εκθέσεις παρήγαγαν χειροπιαστά στοιχεία σχετικά με το ελεύθερο παγκόσμιο εμπόριο και τους πόρους, απαριθμώντας τις κομμουνιστικές χώρες που εξαιρέθηκαν. Όπως παρατήρησε ο γερουσιαστής Richard Russell, Δημοκρατικός από την Τζόρτζια, σε μια εκτελεστική συνεδρίαση της Επιτροπής Εξωτερικών Σχέσεων της Γερουσίας το 1951: «Αποκαλώ ό,τι [είναι] έξω από το Σιδηρούν Παραπέτασμα ελεύθερο έθνος». Ο γερουσιαστής J. William Fulbright, Δημοκρατικός από το Άρκανσο, συμφώνησε: «Ελεύθερος σημαίνει “ελεύθερος από την κυριαρχία της Μόσχας”».

Η ταύτιση του ελεύθερου κόσμου με τον μη κομμουνιστικό κόσμο οδήγησε σε επίμονες δυσκολίες. Πρώτον, ουσιαστικά δέσμευσε τις Ηνωμένες Πολιτείες σε μια πολιτική παγκόσμια ανάσχεσης, παρά την ευρεία ανησυχία για μια δυνητική υπερέκταση. Έναν μήνα από την έναρξη του πολέμου της Κορέας [3], ο γερουσιαστής Henry Cabot Lodge Jr., Ρεπουμπλικάνος από τη Μασαχουσέτη, ρώτησε τον Υπουργό Εξωτερικών, Dean Acheson, εάν η καθολική αντίθεση στην κομμουνιστική επέκταση ήταν στρατηγικά βιώσιμη: «Δεν θα είμαστε … υποχρεωμένοι να εκχωρήσουμε κάποιες περιοχές που έχουν καταληφθεί από τους Σοβιετικούς αν δεν πρόκειται να βρεθούμε υπερβολικά αφοσιωμένοι σε ολόκληρο τον κόσμο;», συμφώνησε ο Acheson. Ωστόσο, τις επόμενες δύο δεκαετίες, οι Ηνωμένες Πολιτείες θα συνέχιζαν να αντιστέκονται στην προέλαση του κομμουνισμού παντού στον αδιαίρετο ελεύθερο κόσμο.

Ένα άλλο ελάττωμα του δόγματος του ελεύθερου κόσμου ήταν το εννοιολογικό ανέφικτο της ανεξαρτησίας. Σύμφωνα με την κυβέρνηση των ΗΠΑ, όλες οι χώρες έξω από το κομμουνιστικό μπλοκ ανήκαν εξ ορισμού στον ελεύθερο κόσμο. Ωστόσο, ξένα κράτη αντιστάθηκαν στην απαίτηση να διαλέξουν πλευρά, διακινδυνεύοντας μια σύγκρουση με τις Ηνωμένες Πολιτείες. Ο Νόμος Περί Αμοιβαίας Ασφάλειας, για παράδειγμα, όριζε ότι οποιαδήποτε χώρα λάμβανε στρατιωτική βοήθεια από τις Ηνωμένες Πολιτείες έπρεπε να δεσμευτεί ότι θα συνεισφέρει στην «αμυντική ισχύ του ελεύθερου κόσμου». Στις αρχές του 1952, οι Ηνωμένες Πολιτείες ανέστειλαν την στρατιωτική βοήθεια προς το Ιράν [4] αφότου ο πρωθυπουργός Mohammad Mosaddegh αρνήθηκε να αναλάβει δημόσια δέσμευση στον ελεύθερο κόσμο. Την ίδια χρονιά, όταν ο Υπουργός Εξωτερικών της Ινδονησίας συμφώνησε να υπογράψει μια τέτοια [δέσμευση], η εγχώρια κατακραυγή εναντίον της εισόδου στην «αμερικανική σφαίρα» οδήγησε στην πτώση ολόκληρου του υπουργικού συμβουλίου. Το 1953, οι ΗΠΑ και η Ινδονησία κατέληξαν σε μια εναλλακτική συμφωνία που απέκλειε την στρατιωτική βοήθεια˙ και η CIA και οι Βρετανοί αξιωματικοί των υπηρεσιών πληροφοριών ενορχήστρωσαν ένα επιτυχημένο πραξικόπημα εναντίον του Mosaddegh.

Η ανικανότητα των Ηνωμένων Πολιτειών να επινοήσουν μια θετική ιδεολογία για να συνδέσει τον αρνητικά διαμορφωμένο ελεύθερο κόσμο ήταν άλλο ένα επίμονο πρόβλημα. Μια έκθεση του Κογκρέσου του 1948 τόνισε την ανάγκη να αντιμετωπιστεί η σοβιετική προπαγάνδα με ένα σαφές μήνυμα: «Ένας παράγοντας για την αδυναμία του ηθικού στον μη κομμουνιστικό κόσμο, και για την ισχύ του ηθικού στον κομμουνιστικό κόσμο, είναι η σαφήνεια των ιδεών τους και η αοριστία των δικών μας». Οι αυξημένες επενδύσεις σε προγράμματα πληροφόρησης υπό την κυβέρνηση Αϊζενχάουερ απέτυχαν να επιλύσουν αυτό το θεμελιώδες ζήτημα. Όπως παραπονέθηκε ένας αξιωματικός επί του πεδίου το 1955, «μια από τις κύριες αδυναμίες ενός αρνητικού ορισμού της φιλοσοφίας του ελεύθερου κόσμου … είναι ότι δεν προσφέρει κάτι συγκεκριμένο ή απτό που να μπορεί να μεταφερθεί στους στόχους». Τελικά, ο ελεύθερος κόσμος ήταν μια τεράστια και ετερογενής συλλογή κρατών που ενωνόταν μόνο από τον μη κομμουνισμό.

Η αποτυχία των Ηνωμένων Πολιτειών να καλλιεργήσουν μια κοινή πίστη στον μη κομμουνιστικό κόσμο έβαλε τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής στην παράδοξη θέση να φοβούνται, αντί να καλωσορίζουν, οποιαδήποτε εμφανή μείωση της σοβιετικής απειλής. Μια αναφορά του Εθνικού Συμβουλίου Ασφαλείας (National Security Council, NSC), του 1951, εξέφραζε σοβαρή ανησυχία για την επιτυχία της καθοδηγούμενης από το Κρεμλίνο «ειρηνευτικής εκστρατείας», η οποία κατηγορούσε την Δύση ότι εξοπλιζόταν για πόλεμο και απαιτούσε την ποινικοποίηση των πυρηνικών όπλων. «Με τέτοια τεχνάσματα η ΕΣΣΔ μπορεί ακόμη να παρασύρει τον ελεύθερο κόσμο σε μια ψευδή αίσθηση ασφάλειας, με αρνητικές επιπτώσεις τόσο στην στρατιωτική στάση του όσο και στην πολιτική συνοχή του». Μια αναφορά του NSC, το 1956, εξέδωσε την ίδια προειδοποίηση μετά την έναρξη της εκστρατείας «ειρηνικής συνύπαρξης» του Σοβιετικού ηγέτη Νικήτα Χρουστσόφ. «Εάν η ΕΣΣΔ καταφέρει να βελτιώσει την φήμη της για [τις] ειρηνικές προθέσεις [της], τέτοιες προσπάθειες … θα οδηγήσουν σε σταδιακή διάβρωση των θέσεων του ελεύθερου κόσμου». Η ηγεσία των ΗΠΑ στον ελεύθερο κόσμο βασίστηκε στην φαινομενική μονιμότητα μιας εξωτερικής απειλής.

ΜΙΑ ΝΕΑ ΕΠΑΝΑΛΗΨΗ

Κατά την διάρκεια της δεκαετίας του 1960, ο ελεύθερος κόσμος διασπάστηκε σε τρεις χωριστούς άξονες. Η μετατροπή του Ψυχρού Πολέμου σε ρουτίνα και η σινο-σοβιετική διάσπαση έκαναν τον κομμουνιστικό κόσμο να φαίνεται λιγότερο απειλητικός και μονολιθικός. Η αυξανόμενη σημασία των λιγότερο ανεπτυγμένων χωρών του ελεύθερου κόσμου οδήγησε στην αναγνώριση ενός ξεχωριστού «τρίτου κόσμου». Και το αναπτυσσόμενο κίνημα της αντικουλτούρας στην Δύση αμφισβήτησε το νόημα της ελευθερίας εντός των φαινομενικά ελεύθερων χωρών. Μετά το τέλος του πολέμου του Βιετνάμ, η φράση «ελεύθερος κόσμος» σχεδόν εξαφανίστηκε από τα κυβερνητικά έγγραφα. Παρόλα αυτά, η κληρονομιά της έννοιας επέζησε μέσω της δέσμευσης των Ηνωμένων Πολιτειών στην παγκόσμια ηγεσία και στην διατήρηση των στρατιωτικών συμμαχιών τους.