Ο υπνωτιστής στο Κρεμλίνο

Για παράδειγμα, όταν ερωτώνται γιατί υποστηρίζουν την «ειδική επιχείρηση», οι Ρώσοι προσφέρουν ποικίλους λόγους. Σε ομάδες εστίασης (focus groups), κάποιοι συμμετέχοντες εκφράζουν την πλήρη υποστήριξή τους για έναν επιθετικό πόλεμο ή ισχυρίζονται ότι η Ρωσία δεν είχε άλλη επιλογή από το να εισβάλει στην Ουκρανία. Δίπλα σε αυτούς τους ενθουσιώδεις υποστηρικτές, ωστόσο, βρίσκεται μια μικρότερη ομάδα παθητικών κομφορμιστών, που δείχνουν ελάχιστο ενδιαφέρον για τον πόλεμο, αλλά το βρίσκουν πιο άνετο να ακολουθήσουν την κυρίαρχη άποψη.

Αυτές οι διαφορές γίνονται ακόμη πιο εμφανείς όταν οι Ρώσοι ερωτώνται να περιγράψουν τα αισθήματά τους για τον πόλεμο. Σύμφωνα με μια δημοσκόπηση που διεξήχθη τον Μάρτιο, η οριακή πλειοψηφία των ερωτηθέντων —51%— είπε ότι η στρατιωτική εκστρατεία στην Ουκρανία προκάλεσε αισθήματα «υπερηφάνειας για την Ρωσία» και ότι την υποστηρίζουν «σίγουρα». Αλλά πολλοί άλλοι είχαν σαφώς διαφορετικές απόψεις: το 19% είπαν ότι ένιωθαν «οργή και εκνευρισμό», «ντροπή» ή «κατάθλιψη και απόγνωση»˙ το 31% ένιωθαν «άγχος, φόβο και φρίκη»˙ και το 12% ένιωθαν «σοκ». Συνολικά, αυτό το φάσμα αρνητικών αισθημάτων που εκφράστηκαν από σχεδόν τους μισούς ερωτηθέντες έρχεται σε αντίθεση με το 2014, όταν οι Ρώσοι ήταν συντριπτικά θετικοί για την προσάρτηση της Κριμαίας.

Ίσως ακόμη πιο εντυπωσιακά είναι αυτά που αποκαλύπτουν οι δημοσκοπήσεις για το επίπεδο της διαφωνίας. Μπροστά στις μαζικές φυλακίσεις και στις σκληρές ποινές, ελάχιστοι Ρώσοι λένε ότι είναι έτοιμοι να παρευρεθούν σε μια διαδήλωση σήμερα —μόλις οι μισοί από εκείνους που είπαν ότι θα το έκαναν το 2014. Ωστόσο, ο αριθμός των ερωτηθέντων που λένε ότι δεν συμφωνούν με τις ενέργειες της Ρωσίας στην Ουκρανία έχει παραδόξως αυξηθεί ελαφρώς, από 14% τον Μάρτιο σε περίπου 17% τον Αύγουστο. Είναι αξιοσημείωτο ότι αυτό το ποσοστό είναι σχεδόν διπλάσιο από το επίπεδο της διαφωνίας κατά την διάρκεια και μετά την προσάρτηση της Κριμαίας [5]: υπάρχουν περισσότεροι διαφωνούντες στην Ρωσία σήμερα από όσοι το 2014. Ωστόσο, έχουν παραμείνει ουσιαστικά σιωπηλοί.

Ο Πούτιν, μαζί με τους αξιωματούχους και τους προπαγανδιστές του, επιμένει ότι οι Ρώσοι είναι ενωμένοι στην υποστήριξη της «ειδικής στρατιωτικής επιχείρησης» και ότι η ρωσική κοινωνία έχει ενοποιηθεί πλήρως. Όσοι διαφωνούν αξίζουν να χαρακτηρίζονται ως παρίες. Αλλά αυτοί οι ισχυρισμοί δεν είναι αλήθεια: η ενοποίηση είναι πολύ ασταθής, και μεταξύ του περίπου 30% που «μάλλον» υποστηρίζουν την επιχείρηση, πολλοί είναι συγκλονισμένοι και διστακτικοί, και φαίνεται να προσπαθούν απλώς να προσαρμοστούν στη νέα κατάσταση ακολουθώντας την κυρίαρχη άποψη. Κάποιοι το έχουν κάνει από φόβο˙ άλλοι γιατί δεν έχουν δική τους γνώμη και προτιμούν να δανειστούν την γνώμη του Πούτιν. Αυτό ονομάζεται προκατάληψη του status quo (status quo bias) ή προληπτική υπακοή (anticipatory obedience).

Ο ΠΟΥΤΙΝ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΗΣ ΑΛΗΘΕΙΑΣ

Οι περιορισμοί στην έκδοση βίζας που έχουν προτείνει οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις είναι απίθανο να στρέψουν τους Ρώσους εναντίον του καθεστώτος. Επικαλούμενος την υψηλή υποστήριξη για τον πόλεμο μεταξύ των καθημερινών Ρώσων, ο Ουκρανός πρόεδρος, Βολοντίμιρ Ζελένσκι, καθώς και ορισμένοι Ευρωπαίοι ηγέτες, έχει ζητήσει αυστηρούς ταξιδιωτικούς περιορισμούς για την τιμωρία του ρωσικού πληθυσμού. Όμως, αντίθετα, όπως έχει δείξει η λαϊκή απόκριση στις ευρωπαϊκές εκστρατείες πίεσης τους τελευταίους έξι μήνες, τέτοια μέτρα φαίνεται πιθανό να ενισχύσουν την υποστήριξη προς τον Πούτιν και τον πόλεμο [6]. Και με το να οικοδομήσουν νέους φραγμούς μεταξύ των Ρώσων και της Δύσης, αυτοί οι περιορισμοί θα μπορούσαν να καταστήσουν ακόμη ευκολότερο για την ρωσική κυβέρνηση το να διαμορφώσει το αφήγημα που θέλει για τον πόλεμο.

Αντί να αποκόψουν περαιτέρω τους απλούς Ρώσους από τον έξω κόσμο, η Ευρώπη και οι Ηνωμένες Πολιτείες θα μπορούσαν να καταφέρουν πολύ περισσότερα κάνοντας το αντίθετο: να βοηθήσουν τους Ρώσους να έχουν μεγαλύτερη πρόσβαση σε εξωτερικές πηγές πληροφόρησης. Με το ρωσικό κράτος να ασκεί πλέον σχεδόν απόλυτο έλεγχο στα media που εδρεύουν στην Ρωσία, είναι σημαντικό να διατηρηθούν εναλλακτικές πηγές πληροφόρησης, ειδικά μέσω του YouTube, το οποίο δεν έχει ακόμη αποκλειστεί στην Ρωσία, και το οποίο προσφέρει στους θεατές πρόσβαση σε περιεχόμενο βίντεο από την ομάδα του φυλακισμένου ηγέτη της αντιπολίτευσης, Αλεξέι Ναβάλνι, και από τους πρώην παρουσιαστές του ανεξάρτητου ραδιοφωνικού σταθμού Echo Moskvy και της Dozhd TV, που έκλεισαν μετά την έναρξη του πολέμου. Άλλες σημαντικές πηγές περιλαμβάνουν τα κανάλια της εφαρμογής συνομιλίας Telegram, καθώς και ανεξάρτητους ιστότοπους media και ροές (streams) που είναι αποκλεισμένες στην Ρωσία, αλλά εξακολουθούν να είναι προσβάσιμες μέσω VPN, συμπεριλαμβανομένης, για παράδειγμα, της Novaya Gazeta Europe —η οποία ιδρύθηκε στην Λετονία από τους δημοσιογράφους της [εφημερίδας] Novaya Gazeta που εγκατέλειψε την Ρωσία— της [ιστοσελίδας] New Times, και των ρωσικών ερευνητικών μέσων όπως το Vazhnye Istorii με έδρα την Ρίγα και το The Insider.

Μέλη του Προεδρικού Συντάγματος της Ρωσίας, στο Κρεμλίνο, στην Μόσχα, τον Απρίλιο του 2019. Maxim Shemetov / Reuters
-----------------------------------------------------

Κάποιες ευρωπαϊκές κυβερνήσεις και άτομα που ασκούν επιρροή (influencers) έχουν αμφισβητήσει το εάν οι Ρώσοι δημοσιογράφοι, αναλυτές, ακτιβιστές, και ακαδημαϊκοί αξίζουν να ζουν στην Δύση. Με αυτόν τον τρόπο, δεν καταφέρνουν να κατανοήσουν πλήρως το πόσο ζωτικής σημασίας είναι να δοθεί η δυνατότητα στους εκπροσώπους των απαγορευμένων και εξόριστων ρωσικών media να συνεχίσουν να δημοσιεύουν και να εκπέμπουν από το εξωτερικό. Σε πολλές περιπτώσεις, οι πληροφορίες που παρέχουν έχουν γίνει η μόνη ρωσόφωνη εναλλακτική στην ρωσική κρατική προπαγάνδα, η οποία είναι πλέον η μοναδική πηγή πληροφόρησης για πολλούς μέσους Ρώσους.