Η ραγδαία επιδείνωση των ιρανο-τουρκικών σχέσεων

Πρόκειται για ένα ζήτημα που απασχολεί εντόνως την ιρανική πολιτική και στρατιωτική ηγεσία από τότε που υπογράφηκε η συμφωνία κατάπαυσης του πυρός μεταξύ της Αρμενίας και του Αζερμπαϊτζάν, ήτοι τον Νοέμβριο του 2020. Τούτο, διότι το άρθρο 9 της ανωτέρω συμφωνίας υποχρεώνει αορίστως την Αρμενία να ανοίξει έναν διάδρομο στο νότιο έδαφός της που θα επιτρέπει τις μεταφορές προϊόντων και προσώπων μεταξύ του Αζερμπαϊτζάν και του Ναχιτσεβάν (αζέρικος θύλακας). Είναι ο επονομαζόμενος «διάδρομος Zανγκεζούρ», ο οποίος προγραμματίζεται να κατασκευαστεί υπό τη μορφή σιδηροδρομικής γραμμής κι αυτοκινητόδρομου πάνω στα αρμενο-ιρανικά σύνορα και θα επιτηρείται από ρωσικές δυνάμεις. Το Αζερμπαϊτζάν κι η Τουρκία πιέζουν την Αρμενία να εφαρμόσει τον διάδρομο. Από τη μεριά του, το Ιράν διατηρεί ανησυχίες ότι η υλοποίηση του εν λόγω έργου ενδέχεται να αποκόψει την απευθείας χερσαία πρόσβασή του στην Αρμενία. Τούτοι οι φόβοι δεν είναι διόλου αδικαιολόγητοι, καθότι ήδη έχει επηρεαστεί μερικώς η πρόσβαση του Ιράν στην Αρμενία ως απόρροια του πρόσφατου πολέμου, ήτοι ο μοναδικός οδικός άξονας που συνδέει προσώρας τις δύο χώρες περνάει σε κάποια σημεία από εδάφη που αποτελούσαν την μέχρι πρότινος, υπό τον έλεγχο της Δημοκρατίας του Αρτσάχ, ζώνη ασφαλείας γύρω από το Ναγκόρνο Καραμπάχ και που πλέον έχουν καταληφθεί από το Αζερμπαϊτζάν. Μάλιστα, το Αζερμπαϊτζάν έσπευσε να επιβάλλει διόδια σε τούτα τα σημεία, χρεώνοντας με ιδιαιτέρως υψηλά τέλη τα διερχόμενα ιρανικά φορτηγά που κομίζουν εμπορικά προϊόντα, γεγονός που έχει εξαιρετικά αρνητικό αντίκτυπο στις ιρανικές εξαγωγές προς την Αρμενία [29].

Πέραν τούτου, το Αζερμπαϊτζάν προχώρησε σε συλλήψεις Ιρανών οδηγών φορτηγών [30] που φέρεται να «μετέφεραν τσιμέντο στο Στεπανακέρτ και το Ερεβάν» [31], εξοργίζοντας το Ιράν. Επίσης, η Τεχεράνη θεωρεί ότι με τον «διάδρομο Zανγκεζούρ» καταπίπτει ένα σοβαρό πλεονέκτημα που διατηρεί για χρόνια έναντι του Μπακού, ήτοι το γεγονός ότι οι χερσαίες μεταφορές του Αζερμπαϊτζάν προς τον Δυτικό θύλακά του (Ναχιτσεβάν) γίνονται έως σήμερα αναγκαστικά μέσω του ιρανικού εδάφους. Τέλος, το Ιράν γνωρίζει ότι η εφαρμογή του ανωτέρω διαδρόμου θα εξυπηρετήσει τους τουρκικούς σχεδιασμούς για την δημιουργία ενός τουρκικού Δρόμου του Μεταξιού προς την Κίνα, ο οποίος θα απέκλειε τα εδάφη της Ρωσίας και του Ιράν μέσω της Κασπίας Θάλασσας και της Κεντρικής Ασίας. Συνεπώς, το Ιράν αντιμετωπίζει ένα τέτοιο εγχείρημα ως απολύτως ανταγωνιστικό προς τα γεωοικονομικά συμφέροντά του, καθότι επιφυλάσσει για τον εαυτό του τον ρόλο του κύριου διαμετακομιστικού κόμβου μεταξύ Ανατολής και Δύσης στο κινεζικό εγχείρημα του νέου Δρόμου του Μεταξιού [32].

Το ομολογουμένως ψυχρό κλίμα της συνάντησης του Χαμενεΐ με τον Ερντογάν αποτυπώνεται επίσης στις προσεκτικά επιλεγμένες φωτογραφίες που δημοσιεύθηκαν από την επίσημη ιστοσελίδα του πρώτου, στις οποίες δεν εμφανίζονται ούτε να χαμογελούν ούτε να πραγματοποιούν χειραψία [33]. Απεναντίας, οι αντίστοιχες φωτογραφίες της συνάντησης Χαμενεΐ-Πούτιν τους απεικονίζουν να κάνουν και τα δύο σε εγκάρδιο κλίμα [34]. Τούτο το στοιχείο δεν αναιρείται ουδόλως από το γεγονός ότι το Ιράν κι η Τουρκία υπέγραψαν στην Τεχεράνη 8 μνημόνια συνεργασίας σε χαμηλής πολιτικής θέματα, τα οποία εξάλλου είναι μη δεσμευτικά κείμενα [35].

Αντίστοιχα, το ότι συμφώνησαν επίσης να ξεκινήσουν διαπραγματεύσεις για την συνομολόγηση μιας νέας 25ετούς διάρκειας συμφωνίας παροχής ιρανικού φυσικού αερίου [36], δεν ήταν κάτι εντελώς απρόσμενο, διότι η εν ισχύι συμφωνία προμήθειας λήγει σε περίπου τρία χρόνια. Σημειωτέον, το πρώτο δεκάμηνο του 2021, η Τουρκία κάλυψε το 16% των αναγκών της σε φυσικό αέριο με σχετικές εισαγωγές από το Ιράν [37]. Ωστόσο, στα 21 χρόνια που το Ιράν εξάγει φυσικό αέριο μέσω αγωγού στην Τουρκία, είναι συχνό το φαινόμενο να διακόπτει ή να μειώνει προσωρινά την ροή [38], επικαλούμενο είτε αυξημένες εγχώριες ανάγκες φυσικού αερίου είτε τεχνικά προβλήματα είτε δολιοφθορές στον αγωγό. Ως εκ τούτου, η Άγκυρα θεωρεί την Τεχεράνη ως έναν μερικώς αναξιόπιστο προμηθευτή φυσικού αερίου.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει το σχόλιο για την συνάντηση της Τεχεράνης από τον σύμβουλο της ιρανικής διαπραγματευτικής ομάδας για την αναβίωση της διεθνούς συμφωνίας για το ιρανικό πυρηνικό πρόγραμμα, καθηγητού Μοχαμάντ Μαραντί, ο οποίος βρίσκεται πολύ κοντά στο περιβάλλον του Ανώτατου Ηγέτη, κι ως εκ τούτου απηχεί το γενικότερο πνεύμα των απόψεων του τελευταίου. Συγκεκριμένα, τόνισε ότι «συνεργαζόμενος με το ΝΑΤΟ, το καθεστώς του απαρτχάιντ, τους Άραβες δεσπότες, και τους σαλαφιστές τακφιριστές, ο Ερντογάν δεν παίρνει το καλύτερο και των δύο κόσμων, απλώς θεωρείται αναξιόπιστος» [39].

Ωστόσο, οι διμερείς διαφορές δεν περιορίζονται μόνο στα προειρημένα τρία σημεία, αλλά επεκτείνονται και σε άλλα τρία ζητήματα. Ενδεικτικά, το Ιράν είναι ιδιαιτέρως δυσαρεστημένο με την λειτουργία ορισμένων τουρκικών φραγμάτων στα ποτάμια του Τίγρη (φράγμα Ιλίσου) και του Ευφράτη (φράγμα Ατατούρκ), κι αντιτίθεται σφόδρα στα υπό κατασκευή φράγματα στον ποταμό Αράς, ελληνιστί Αράξης. Η Τεχεράνη θεωρεί ότι τούτες οι υποδομές μειώνουν δραστικά την ροή υδάτων προς το Ιράν, και κατηγορεί την Τουρκία ότι οι παρεμβάσεις της στα ανωτέρω ποτάμια ευθύνονται για την αυξανόμενη ξηρασία και τις συχνές ανεμοθύελλες στην ευρύτερη περιοχή που πλήττουν και το Ιράν [40]. Το Ιράν προσεγγίζει τούτο το πρόβλημα ως ζήτημα εθνικής ασφαλείας, καθότι αντιμετωπίζει σοβαρό πρόβλημα λειψυδρίας στη νοτιοδυτική επαρχία του Χουζεστάν, όπου μάλιστα σημειώνονται συχνά διαδηλώσεις για τούτη την έλλειψη νερού.