Μπορεί ο Πούτιν να επιβιώσει;

Στις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ευρώπη, πολλοί ειδικοί υποθέτουν ότι η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης ήταν προκαθορισμένη. Σε αυτό το αφήγημα, η Σοβιετική Ένωση είχε από καιρό απολιθωθεί οικονομικά και ιδεολογικά, ενώ ο στρατός της είχε υπερεκταθεί. Χρειάστηκε χρόνος ώστε τα οικονομικά ελαττώματα και οι εσωτερικές αντιφάσεις να διαλύσουν το κράτος, αλλά καθώς η Δύση αύξησε την πίεση στο Κρεμλίνο μέσω στρατιωτικών συσσωρεύσεων, η χώρα άρχισε να λυγίζει. Και καθώς τα εθνικά κινήματα αυτοδιάθεσης στις συνιστώσες δημοκρατίες κέρδισαν δυναμική, άρχισε να διαλύεται. Οι προσπάθειες του Γκορμπατσόφ για φιλελευθεροποίηση, παρότι με καλές προθέσεις, δεν μπορούσαν να σώσουν ένα σύστημα που πέθαινε.

Υπάρχει κάποια αλήθεια σε αυτή την ιστορία. Η Σοβιετική Ένωση δεν θα μπορούσε ποτέ να ανταγωνιστεί επιτυχώς στρατιωτικά ή τεχνολογικά τις Ηνωμένες Πολιτείες και τους συμμάχους τους. Οι Σοβιετικοί ηγέτες έκαναν Σισύφειο έργο για να φτάσουν την Δύση, αλλά η χώρα τους πάντα υστερούσε. Στο πεδίο της μάχης των ιδεών και των εικόνων, η Δυτική ελευθερία και ευημερία συνέβαλαν στην επιτάχυνση της κατάρρευσης της κομμουνιστικής ιδεολογίας, καθώς οι νεότερες σοβιετικές ελίτ έχασαν την πίστη τους στον κομμουνισμό και απέκτησαν έντονο ενδιαφέρον για τα πολυπόθητα ξένα αγαθά, τα ταξίδια, και την Δυτική λαϊκή κουλτούρα. Και το σοβιετικό αυτοκρατορικό σχέδιο σίγουρα αντιμετώπισε δυσαρέσκεια και περιφρόνηση από τις εσωτερικές εθνοτικές μειονότητες.

Ωστόσο, αυτά δεν ήταν νέα προβλήματα, και από μόνα τους δεν ήταν αρκετά ώστε να αναγκάσουν γρήγορα το Κομμουνιστικό Κόμμα να φύγει από την εξουσία στα τέλη της δεκαετίας του 1980. Στην Κίνα, οι κομμουνιστές ηγέτες αντιμετώπισαν ένα παρόμοιο σύνολο κρίσεων περίπου την ίδια στιγμή, αλλά απάντησαν στην αυξανόμενη δυσαρέσκεια με την απελευθέρωση της κινεζικής οικονομίας ενώ χρησιμοποίησαν βία για να καταπνίξουν μαζικές διαδηλώσεις. Αυτός ο συνδυασμός -καπιταλισμός χωρίς δημοκρατία- λειτούργησε, και οι ηγέτες του Κινεζικού Κομμουνιστικού Κόμματος κυβερνούν τώρα κυνικά και επωφελούνται από τον κρατικό καπιταλισμό ενώ ποζάρουν κάτω από τα πορτρέτα του Καρλ Μαρξ, του Βλαντιμίρ Λένιν, και του Μάο Τσε Τουνγκ. Άλλα κομμουνιστικά καθεστώτα, όπως αυτό στο Βιετνάμ, έκαναν παρόμοιες μεταβάσεις.

Στην πραγματικότητα, η Σοβιετική Ένωση καταστράφηκε όχι τόσο από τα δομικά της σφάλματα όσο από τις ίδιες τις μεταρρυθμίσεις της εποχής Γκορμπατσόφ. Όπως υποστήριξαν οι οικονομολόγοι Michael Bernstam, Michael Ellman, και Vladimir Kontorovich, η περεστρόικα απελευθέρωσε την επιχειρηματική ενέργεια, αλλά όχι με τρόπο που δημιούργησε μια νέα οικονομία της αγοράς και γέμισε ράφια για τους σοβιετικούς καταναλωτές. Αντίθετα, η ενέργεια αποδείχθηκε καταστροφική. Σοβιετικού τύπου επιχειρηματίες ξεκοίλιασαν τα οικονομικά περιουσιακά στοιχεία του κράτους και εξήγαγαν πολύτιμους πόρους για [να κερδίσουν] δολάρια ενώ πλήρωναν φόρους σε ρούβλια. Διοχέτευαν τα έσοδα σε υπεράκτιες τοποθεσίες, ανοίγοντας τον δρόμο για την ολιγαρχική κλεπτοκρατία. Οι εμπορικές τράπεζες έμαθαν γρήγορα έξυπνους τρόπους να αρμέγουν το σοβιετικό κράτος, οδηγώντας την κεντρική τράπεζα να τυπώνει όλο και περισσότερα ρούβλια για να καλύψει τις οικονομικές υποχρεώσεις των εμπορικών τραπεζών καθώς το δημόσιο έλλειμμα διευρυνόταν. Το 1986 και το 1987, καθώς οι πωλήσεις της βότκας και οι τιμές του πετρελαίου έπεφταν και η χώρα παραπατούσε μετά την πυρηνική καταστροφή του Τσερνομπίλ [7], το Υπουργείο Οικονομικών τύπωσε μόνο 3,9 δισεκατομμύρια και 5,9 δισεκατομμύρια ρούβλια, αντίστοιχα. Αλλά το 1988 και το 1989, όταν θεσπίστηκαν οι μεταρρυθμίσεις του Γκορμπατσόφ, οι ενέσεις ρευστότητας σε ρούβλια αυξήθηκαν στα 11,7 δισεκατομμύρια και στην συνέχεια στα 18,3 δισεκατομμύρια.

Ο Γκορμπατσόφ και άλλοι μεταρρυθμιστές συνέχισαν την πορεία τους ούτως ή άλλως. Ο Σοβιετικός ηγέτης ανέθεσε περισσότερη πολιτική και οικονομική εξουσία στις 15 δημοκρατίες που αποτελούσαν την ένωση. Απομάκρυνε το Κομμουνιστικό Κόμμα από την διακυβέρνηση και ενέκρινε εκλογές σε κάθε μια από τις δημοκρατίες για συμβούλια με νομοθετική και συνταγματική εξουσία. Ο σχεδιασμός του Γκορμπατσόφ ήταν καλός, αλλά μεγάλωσε το οικονομικό χάος και την χρηματοπιστωτική αποσταθεροποίηση. Η Ρωσία και οι άλλες δημοκρατίες παρακράτησαν τα δύο τρίτα των εσόδων που υποτίθεται ότι θα πήγαιναν στον ομοσπονδιακό προϋπολογισμό, αναγκάζοντας το σοβιετικό Υπουργείο Οικονομικών να τυπώσει 28,4 δισεκατομμύρια ρούβλια το 1990. Η σοβιετική άρχουσα τάξη, εν τω μεταξύ, αποσυντέθηκε σε εθνοτικές φυλές: τις κομμουνιστικές ελίτ στις διάφορες δημοκρατίες —Καζάκοι, Λιθουανοί, Ουκρανοί, και άλλοι— άρχισαν να ταυτίζονται περισσότερο με τα «έθνη» τους παρά με το αυτοκρατορικό κέντρο. Ο εθνικιστικός αυτονομισμός αναδύθηκε σαν πλημμύρα.