Η επιστροφή του παγκόσμιου Νότου

Αλλά ακόμη και στην δεκαετία του 1960, εμφανίστηκαν ρωγμές σε αυτό το κίνημα. Η καταστροφική στρατιωτική ήττα της Ινδίας από την Κίνα το 1962 περιόρισε τις δυνατότητές της να διαμορφώσει καλύτερα την ενότητα του παγκόσμιου Νότου. Μια σειρά από στρατιωτικά πραξικοπήματα σε κράτη από την Χιλή μέχρι την Ουγκάντα αμαύρωσαν τις ηθικές αξιώσεις του κινήματος. Λίγο αργότερα, η Ινδία και το Πακιστάν άρχισαν να αναπτύσσουν πυρηνικά όπλα.

Η κατάρρευση των μπλοκ που καθόρισαν τον Ψυχρό Πόλεμο και η μονοπολικότητα της αμερικανικής κυριαρχίας που ακολούθησε υπονόμευσαν περαιτέρω την συνοχή και τις ηθικές αξιώσεις του Κινήματος των Αδεσμεύτων. Προέκυψε το ερώτημα: σε σχέση με ποιον ήταν πλέον αδέσμευτο; Η αλληλεγγύη του Νότου, όπως φάνηκε, είχε πεθάνει.

ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΟΣ ΑΠΟ ΤΟ ΑΘΡΟΙΣΜΑ ΤΩΝ ΜΕΡΩΝ ΤΟΥ

Όχι τόσο γρήγορα όμως. Καθώς η μονοπολική εποχή που ακολούθησε το τέλος του Ψυχρού Πολέμου υποχωρεί, ο παγκόσμιος Νότος ζωντανεύει και πάλι. Αλλά η κατευθυντήρια αρχή του αυτή την φορά δεν είναι ο ιδεαλισμός, αλλά ο ρεαλισμός, με έναν αταλάντευτο εναγκαλισμό των εθνικών συμφερόντων και αυξημένη προσφυγή στις πολιτικές ισχύος.

Όπως κάθε άλλος μετα-ορισμός (για παράδειγμα, «η Δύση»), ο όρος παγκόσμιος Νότος μπορεί να είναι λίγο διφορούμενος. Για τους σκοπούς αυτού του επιχειρήματος, τα μέλη του G-77, ενός οργανισμού που ιδρύθηκε στα Ηνωμένα Έθνη το 1964, μπορούν να χρησιμεύσουν ως ένας λογικός οδηγός για την σύνθεση του παγκόσμιου Νότου. Η ομάδα, με 134 κράτη μέλη σήμερα, αυτοπροσδιορίζεται ως «ο μεγαλύτερος διακυβερνητικός οργανισμός των αναπτυσσόμενων χωρών στα Ηνωμένα Έθνη, ο οποίος παρέχει τα μέσα στις χώρες του Νότου» για να «ενισχύσουν την κοινή διαπραγματευτική τους ικανότητα». Περιλαμβάνει σχεδόν όλα τα κράτη πλην της Αυστραλίας, του Καναδά, της Ιαπωνίας, της Νέας Ζηλανδίας, της Νότιας Κορέας, των Ηνωμένων Πολιτειών, και των ευρωπαϊκών χωρών, καθώς και μερικά άλλα, συμπεριλαμβανομένων δύο μεγάλων δυνάμεων, της Κίνας και της Ρωσίας. Αυτός ο ευρύτερος ορισμός του παγκόσμιου Νότου περιλαμβάνει κράτη όπως η Τουρκία (σύμμαχος του ΝΑΤΟ), πετροκράτη του Κόλπου όπως η Σαουδική Αραβία, και πρώην φτωχές χώρες όπως η Χιλή και η Σιγκαπούρη που έχουν γίνει πολύ πιο ευημερούσες. Το γεγονός ότι ένα κράτος έχει χαμηλό ή μεσαίο εισόδημα είναι μόνο ένας δείκτης που δείχνει ότι ανήκει στον παγκόσμιο Νότο. Άλλοι περιλαμβάνουν το αποικιοκρατικό παρελθόν ή το γεγονός ότι δεν είναι μεγάλη δύναμη ή βασικός σύμμαχος μιας μεγάλης δύναμης.

Οι διαφορετικές χώρες αυτής της νέας εκδοχής του παγκόσμιου Νότου έχουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά. Οι μνήμες της ευρωπαϊκής αποικιοκρατίας, ιδίως στην Αφρική, παραμένουν ένας παράγοντας που διαμορφώνει την γεωπολιτική σκέψη. Οι χώρες αυτές μπορεί να έχουν εγκαταλείψει σε μεγάλο βαθμό τις αυτόνομες κρατικοδίαιτες οικονομικές πολιτικές του παρελθόντος, αλλά η προσπάθειά τους να «καλύψουν» την απόσταση από τα πλούσια κράτη είναι μια κοινή και, αν μη τι άλλο, πιο επείγουσα επιταγή. Η επιθυμία τους τόσο για στρατηγική αυτονομία όσο και για πολύ μεγαλύτερο μερίδιο πολιτικής ισχύος στο διεθνές σύστημα είναι ισχυρή και γίνεται όλο και πιο ισχυρή, ιδίως μεταξύ των μεσαίων δυνάμεων του παγκόσμιου Νότου, όπως η Βραζιλία, η Ινδονησία, και η Νότια Αφρική.

Πολλοί σχολιαστές εστιάζουν στην ανάδυση θεσμών όπως το G-20, οι BRICS, και ο Οργανισμός Συνεργασίας της Σαγκάης ως εμβληματική της επιστροφής του παγκόσμιου Νότου. Όμως, εστιάζοντας σε διακυβερνητικούς συνασπισμούς χάνεται ο σημαντικότερος τρόπος με τον οποίο ο παγκόσμιος Νότος διεκδικεί τον εαυτό του: μέσω των ενεργειών μεμονωμένων κρατών. Αυτές οι ποικίλες και ως επί το πλείστον ασυντόνιστες δράσεις, που εδράζονται έντονα στα εθνικά συμφέροντα κάθε χώρας, είναι πιθανό να έχουν αντίκτυπο μεγαλύτερο από το άθροισμα των μερών τους.

Ο πρόεδρος της Βραζιλίας, Λουίς Ινάσιο Λούλα ντα Σίλβα, στο Πεκίνο, τον Απρίλιο του 2023. Pool / Reuters
----------------------------------------------

Τα κράτη του παγκόσμιου Νότου επικεντρώνονται σε μεγάλο βαθμό στην προσέλκυση εμπορίου και επενδύσεων και στην άνοδο στην αλυσίδα [προστιθέμενης] αξίας. Σπάνια υποφέρουν από τις βαθιές και γενικευμένες ανησυχίες για τις εμπορικές συμφωνίες που έχουν καταλάβει τις Ηνωμένες Πολιτείες τον τελευταίο καιρό. Τις τελευταίες δύο δεκαετίες, οι περισσότερες από αυτές τις χώρες έχουν ανοιχτεί στις δυνάμεις της αγοράς, ακόμη και όταν διατηρούν, και μερικές φορές εδραιώνουν, επιλεκτικές προστατευτικές πολιτικές. Τα τελευταία χρόνια, οι κινήσεις της Ινδονησίας και της Ζιμπάμπουε για τον περιορισμό των εξαγωγών νικελίου και λιθίου, αντίστοιχα, αποσκοπούν στην προσέλκυση επενδύσεων υψηλότερης αξίας από το εξωτερικό. Η νέα πολιτική της Χιλής για το λίθιο περιλαμβάνει πολύ μεγαλύτερο ρόλο του κράτους στην εξόρυξη και την επεξεργασία του. Παρόμοιες δυνάμεις δρουν στην προσπάθεια της Σαουδικής Αραβίας να δημιουργήσει μια πράσινη βιομηχανία υδρογόνου και στην προσπάθεια της Ινδίας να προσελκύσει την κατασκευή ηλεκτρονικών ειδών. Η ιδεολογία έχει δώσει την θέση της στον ρεαλιστικό πειραματισμό με υβριδικά οικονομικά μοντέλα.