Από την κρίση του ευρώ στην «πολυκρίση»

Επιλέγοντας τον τίτλο του παρόντος άρθρου, το οποίο αναφέρεται σε μακροοικονομικές κρίσεις, αντιμετώπισα το εξής δίλημμα: Ποια από τις δύο λέξεις-κλειδιά –«περμακρίση» (permacrisis) ή «πολυκρίση» (polycrisis)– απεικονίζει με μεγαλύτερη ακρίβεια την αλληλουχία υπαρξιακών σοκ και συχνἀ φρικτών, ιστορικού χαρακτήρα γεγονότων που συνέβησαν τα τελευταία χρόνια; Είχαμε την πανδημία, τον πόλεμο στην Ουκρανία με την εισβολή της Ρωσίας, τον εκτοπισμό εκατομμυρίων ανθρώπων από τον τόπο τους, την πρόκληση εκτεταμένων διακοπών στην παγκόσμια εφοδιαστική αλυσίδα, καθώς και τον υψηλότερο πληθωρισμό στις ανεπτυγμένες οικονομίες εδώ και αρκετές δεκαετίες.

Ένα δίλημμα: «Περμακρίση» ή «Πολυκρίση»

Η πρώτη λέξη -permacrisis- ήταν η επιλεγμένη λέξη του έτους 2022 από το λεξικό Collins. Ορίζεται ως «μια εκτεταμένη περίοδος αστάθειας και ανασφάλειας, ειδικά αυτή που προκύπτει από μια σειρά καταστροφικών γεγονότων». Η δεύτερη λέξη -polycrisis-, που επινοήθηκε για πρώτη φορά την δεκαετία του 1970, έγινε πρόσφατα δημοφιλής από τον ιστορικό Adam Tooze, ο οποίος την χρησιμοποίησε για να περιγράψει ανόμοια σοκ που αλληλεπιδρούν έτσι ώστε το σύνολο να είναι χειρότερο από το άθροισμα των μερών.

Ο λόγος για τον οποίο επέλεξα τελικά την λέξη «πολυκρίση» είναι διττός: Πρώτον, επειδή το αφήγημα της «μόνιμης κρίσης» μπορεί να αντιμετωπιστεί από το γεγονός ότι η ζώνη του ευρώ έχει ενισχυθεί ως απάντηση στις προαναφερθείσες προκλήσεις που έχει αντιμετωπίσει και –όπως το έθεσε πρόσφατα ο πρόεδρος του Eurogroup, Paschal Donohoe– έχει δείξει τόσο πολιτικά όσο και οικονομικά την ανθεκτικότητά της τα τελευταία χρόνια [1].

Με την ίδια λογική, η Ελλάδα, χάρη σε μια συνετή και μεταρρυθμιστική οικονομική πολιτική που οδήγησε σε σημαντικά επιτεύγματα –παρά τις μεταγενέστερες κρίσεις στους τομείς της υγείας, της γεωπολιτικής, της ενέργειας, του πληθωρισμού, και της κλιματικής αλλαγής– έδειξε επίσης την ανθεκτικότητά της. Μάλιστα, μετά από δέκα και πλέον χρόνια, η Ελλάδα βγήκε από τον Ενισχυμένο Μηχανισμό Εποπτείας (Enhanced Surveillance Mechanism) τον περασμένο Αύγουστο, επιστρέφοντας έτσι στην κανονική ευρωπαϊκή παρακολούθηση και εποπτεία.

Ο δεύτερος λόγος που διάλεξα την λέξη «πολυκρίση» αντί για την λέξη «περμακρίση» είναι ότι απεικονίζει αυτούς τους ταραχώδεις καιρούς συνεχιζόμενης αβεβαιότητας με μάλλον λιγότερο απαισιόδοξα χρώματα. Γιατί πιστεύω ότι πρέπει να είμαστε συγκρατημένα αισιόδοξοι ακόμη και σε μια τέτοια κρίσιμη συγκυρία. Και έχουμε όντως λόγους να αποφύγουμε την υπερβολική απαισιοδοξία.

Κατ' αναλογία, τα λόγια του John Maynard Keynes στο δοκίμιο «Οικονομικές προοπτικές για τα εγγόνια μας», που γράφηκε το 1930, κατά την διάρκεια της Μεγάλης Οικονομικής Κρίσης του Μεσοπολέμου, θα αντηχούσαν ακόμη στις μέρες μας. Περιγράφοντας «τα δύο αντίθετα λάθη της απαισιοδοξίας», ο Keynes γράφει:

«Η επικρατούσα παγκόσμια κατάθλιψη, η τεράστια ανωμαλία της ανεργίας σε έναν κόσμο γεμάτο επιθυμίες, τα καταστροφικά λάθη που έχουμε κάνει μας τυφλώνουν ως προς το τι συμβαίνει κάτω από την επιφάνεια, ως προς το ποια είναι η σωστή ερμηνεία της φοράς των πραγμάτων. Διότι προβλέπω ότι αμφότερα τα αντίθετα λάθη της απαισιοδοξίας, που ξεσηκώνουν τώρα τόσο σάλο παντού στον κόσμο, θα καταφανούν στην εποχή μας: και η απαισιοδοξία των επαναστατών που πιστεύουν ότι τα πράγματα είναι τόσο άσχημα που τίποτα δεν μπορεί να μας σώσει παρά μόνον η βίαιη αλλαγή, και η απαισιοδοξία των αντιδραστικών που θεωρούν την ισορροπία της οικονομικής και κοινωνικής ζωής μας τόσο ασταθή ώστε να μην πρέπει να διακινδυνεύσουμε κανέναν πειραματισμό».

Ωστόσο, για να επιστρέψουμε στην σημερινή εποχή, η ευρωπαϊκή απάντηση, αντιμετωπίζοντας ένα πλήθος προκλήσεων, ήταν –όπως προαναφέρθηκε– σταθερή, πειστική και έδωσε πραγματικές λύσεις ταχύτατα, καταδεικνύοντας έτσι την ανθεκτικότητα της Ευρωζώνης και ιδιαίτερα της Ελλάδας τα τελευταία χρόνια.

Αλλά προτού αναλύσουμε τους πιο σημαντικούς και κρίσιμους παράγοντες που εξηγούν αυτή την ανθεκτικότητα, θα πρέπει να αναλογιστούμε πρώτα την προηγούμενη δεκαετία.

Η ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΧΡΗΜΑΤΟΠΙΣΤΩΤΙΚΗ ΚΡΙΣΗ, Η ΕΠΑΚΟΛΟΥΘΗ ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ΕΥΡΩ, ΚΑΙ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ «ΜΕΓΑΛΗ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ»

Τι πραγματικά συνέβη κατά την διάρκεια της Παγκόσμιας Χρηματοπιστωτικής Κρίσης (Global Financial Crisis), της Κρίσης του Ευρώ (Eurocrisis) που ακολούθησε, και της «Ελληνικής Μεγάλης Κατάθλιψης» (Greek Great Depression);

Ο Alan Greenspan, πρώην πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου της Ομοσπονδιακής Τράπεζας των ΗΠΑ, χαρακτηρίζει την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση αμέσως μετά την χρεοκοπία της Lehman τον Σεπτέμβριο του 2008 ως γεγονός που συμβαίνει «μια φορά κάθε αιώνα» και μάλιστα γεγονός που συμβαίνει «μια φορά στην διάρκεια ζωής οποιουδήποτε ανθρώπου». Σύμφωνα εξάλλου με τα λόγια του διαδόχου του, Ben Bernanke, υπήρξε μια ισχυρή και άνευ προηγουμένου διεθνής απάντηση από πλευράς νομισματικής πολιτικής, η οποία απέτρεψε την επικείμενη κατάρρευση του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού συστήματος.

Χωρίς αμφιβολία, το όνομα του παιχνιδιού (the name of the game) ήταν: παγκόσμια συνεργασία και συντονισμός.

Μετά την κατάρρευση της Lehman, θεσμικές διευθετήσεις διαφύλαξαν το status quo του δολαρίου ως παγκόσμιου αποθεματικού νομίσματος. Η επιτυχημένη συνεργασία των κεντρικών τραπεζών διαμόρφωσε ένα νέο παράδειγμα «νομισματικής ειρήνης» (monetary peace), έναν όρο που επινόησα για να περιγράψω τις συντονισμένες ενέργειες των μεγάλων κεντρικών τραπεζών του πλανήτη με στόχο την διατήρηση της παγκόσμιας προ κρίσης νομισματικής καθεστηκυίας τάξης [2].