Γιατί έγιναν οι επαναστάσεις το 2011

Σε πολλές αναπτυσσόμενες οικονομίες η παραοικονομία προσφέρει μια διέξοδο στους ανέργους. Ωστόσο, οι σουλτάνοι στη Μέση Ανατολή δυσχέραιναν και αυτές τις δραστηριότητες. Στο κάτω-κάτω, οι διαμαρτυρίες πυροδοτήθηκαν από την αυτοπυρπόληση ενός 26χρονου Τυνήσιου, του Μοχάμετ Μπουαζίζι, που δεν μπορούσε να βρει μια κανονική δουλειά και η αστυνομία του είχε κατάσχει το καρότσι με τα φρούτα που πουλούσε. Μορφωμένοι νεαροί και εργάτες στην Τυνησία και την Αίγυπτο διαδήλωναν επί χρόνια σε τοπικό επίπεδο εναντίον της υψηλής ανεργίας, των χαμηλών μισθών, της αστυνομικής καταπίεσης και της κρατικής διαφθοράς. Τούτη τη φορά, οι διαμαρτυρίες τους συντονίστηκαν και εξαπλώθηκαν και σε άλλες ομάδες πληθυσμού.

Η συγκέντρωση πλούτου και η ασύστολη διαφθορά έθιγε όλο και περισσότερο τις ένοπλες δυνάμεις των καθεστώτων. Ο Μπεν Άλι και ο Μουμπάρακ προέρχονταν αμφότεροι από τον επαγγελματικό στρατό∙ Είναι αλήθεια ότι πρώην αξιωματικοί είχαν κυβερνήσει την Αίγυπτο από το 1952. Ωστόσο, και στις δύο χώρες οι στρατιωτικοί έβλεπαν την εξουσία τους να συρρικνώνεται. Οι στρατιωτικοί ηγέτες της Αιγύπτου έλεγχαν κάποιες τοπικές επιχειρήσεις, δυσανασχετούσαν όμως με τον Γκαμάλ Μουμπάρακ, που ήταν ο προφανής κληρονόμος του Χόσνι Μουμπάρακ. Ο Γκαμάλ, ως τραπεζίτης, προτίμησε να εδραιώσει την επιρροή του μέσω των επιχειρηματικών και πολιτικών του φίλων παρά μέσω στρατιωτικών, ενώ οι άνθρωποι του περιβάλλοντός του απέκτησαν τεράστια κέρδη από τα κυβερνητικά μονοπώλια και τις συμφωνίες με τους ξένους επενδυτές. Στην Τυνησία ο Μπεν Άλι κρατούσε σε απόσταση τους στρατιωτικούς, προκειμένου να είναι σίγουρος ότι δεν έτρεφαν πολιτικές φιλοδοξίες. Ωστόσο, επέτρεψε στη γυναίκα του και σε συγγενείς της να απομυζούν Τυνήσιους επιχειρηματίες και να χτίσουν παραθαλάσσιες επαύλεις. Σε αμφότερες τις χώρες, η δυσφορία των στρατιωτικών τούς έκανε μάλλον απρόθυμους να καταπνίξουν τις μαζικές διαμαρτυρίες∙ αξιωματικοί και στρατιώτες δεν θα σκότωναν τους συμπατριώτες τους απλώς και μόνο για να διατηρήσουν τις οικογένειες του Μπεν Άλι και του Μουμπάρακ, καθώς και τους ευνοούμενούς τους, στην εξουσία.

Μια παρόμοια αποσκίρτηση φατριών του λιβυκού στρατού κόστισε στον Καντάφι την ταχεία απώλεια εκτεταμένων εδαφικών περιοχών. Μέχρι την ώρα που γράφονται, όμως, αυτές οι γραμμές, η χρήση εκ μέρους του Καντάφι μισθοφόρων και η αξιοποίηση των δεσμών του με τις φυλές, εμπόδισαν την πτώση του. Στην Υεμένη ο Σάλεχ επεβίωσε, αν και οριακά, χάρη στην αμερικανική βοήθεια που χορηγήθηκε για την αντίθεσή του στην ισλαμιστική τρομοκρατία, αλλά και χάρη στις φυλετικές και τοπικιστικές διαφορές των αντιπάλων του. Ωστόσο, αν η αντιπολίτευση ενωθεί, όπως φαίνεται να συμβαίνει, και οι Ηνωμένες Πολιτείες φανούν απρόθυμες να στηρίξουν το ολοένα και καταπιεστικότερο καθεστώς του, ο Σάλεχ θα είναι πιθανόν ο επόμενος σουλτάνος που θα εκτοπιστεί.

ΤΑ ΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΝ
Όσο γράφονται τούτες οι γραμμές, το Σουδάν και η Συρία, οι άλλες σουλτανικές χώρες στην περιοχή, δεν έχουν γνωρίσει μεγάλες λαϊκές διαμαρτυρίες. Ωστόσο, η διαφθορά του Μπασίρ και η συγκέντρωση πλούτου στο Χαρτούμ έχουν ξεπεράσει τα όρια της ξεδιαντροπιάς. Ένας από τους ιστορικούς λόγους υπάρξεως του καθεστώτος του, η διατήρηση ολόκληρου του Σουδάν υπό τον έλεγχο του Βορρά, έχει πρόσφατα εκλείψει, αφότου το νότιο Σουδάν ψήφισε υπέρ της ανεξαρτησίας του τον Ιανουάριο του 2011. Στη Συρία ο Άσαντ έχει διατηρήσει τη στήριξη των εθνικιστών χάρη στη σκληρή πολιτική του απέναντι στο Ισραήλ και τον Λίβανο. Ακόμη, συντηρεί τα προγράμματα μαζικής κρατικής απασχόλησης, που επί δεκαετίες κράτησαν αδρανείς τους Σύρους, αλλά δεν διαθέτει ευρύ λαϊκό έρεισμα και εξαρτάται από μια ολιγάριθμη ελίτ, που η διαφθορά της γίνεται ολοένα και περισσότερο διαβόητη. Μολονότι είναι δύσκολο να πούμε πόσο αφοσιωμένη είναι η ελίτ και ο στρατός στον Μπασίρ και στον Άσαντ, αμφότερα τα καθεστώτα είναι μάλλον ακόμη πιο ανίσχυρα απ’ όσο δείχνουν και θα μπορούσαν γρήγορα να καταρρεύσουν αν έρχονταν αντιμέτωπα με μαζικές διαμαρτυρίες.

Οι μοναρχίες της περιοχής έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να κρατηθούν στην εξουσία, κι όχι επειδή δεν αντιμετωπίζουν αιτήματα αλλαγής. Στην πραγματικότητα, το Μαρόκο, η Ιορδανία, το Ομάν και τα βασίλεια του Περσικού κόλπου αντιμετωπίζουν τις ίδιες δημογραφικές, εκπαιδευτικές και οικονομικές προκλήσεις με τα σουλτανικά καθεστώτα, και θα πρέπει να προχωρήσουν σε μεταρρυθμίσεις, για να απαντήσουν σε αυτές. Οι μοναρχίες, όμως, έχουν ένα μεγάλο πλεονέκτημα : οι πολιτικές τους δομές είναι ευέλικτες. Οι σύγχρονες μοναρχίες μπορούν να διατηρήσουν ένα σημαντικό μέρος της εκτελεστικής εξουσίας, παραχωρώντας νομοθετική εξουσία σε εκλεγμένα κοινοβούλια. Σε ταραγμένους καιρούς, είναι πιθανότερο τα πλήθη να διαμαρτυρηθούν για νομοθετικές αλλαγές παρά για την κατάργηση της μοναρχίας. Αυτό δίνει στους μονάρχες μεγαλύτερη ευχέρεια ελιγμών, προκειμένου να κατευνάσουν τον λαό. Απέναντι στις εξεγέρσεις του 1848, οι μοναρχίες στη Γερμανία και στην Ιταλία, για παράδειγμα, διεύρυναν τα συντάγματά τους, περιόρισαν την απόλυτη εξουσία του βασιλιά και συναίνεσαν σε εκλεγμένα κοινοβούλια, προκειμένου να αποφύγουν περαιτέρω επέκταση της επανάστασης.