Η Έκθεση Strategic Foresight της EE για το 2023

Στις 6 Ιουλίου 2023 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρουσίασε την Έκθεση Στρατηγικής Προοπτικής Διερεύνησης για το 2023 [2]. Σκοπός της εν λόγω έκθεσης είναι η επισκόπηση των προκλήσεων που αντιμετωπίζει η ΕΕ όσον αφορά την επίτευξη κλιματικής ουδετερότητας και βιωσιμότητας τις επόμενες δεκαετίες, καθώς και η πρόταση συγκεκριμένων δράσεων για την επίτευξή της. Το υπόψιν έγγραφο αναμένεται να συζητηθεί κατά το ανεπίσημο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο που θα λάβει χώρα στην Γρανάδα της Ισπανίας τον Οκτώβριο του τρέχοντος έτους, ενώ τον ερχόμενο Νοέμβριο η Ευρωπαϊκή Επιτροπή σε συνεργασία με το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο θα διοργανώσουν το ετήσιο συνέδριο του Συστήματος Ευρωπαϊκής Στρατηγικής και Πολιτικής Ανάλυσης [European Strategy and Political Analysis System, ESPAS], κατά το οποίο θα ελεγχθούν και θα συζητηθούν τα ευρήματα της έκθεσης για τις παγκόσμιες τάσεις μεταξύ θεσμών και θα προσαρμοστούν οι μελλοντικές δράσεις της ΕΕ [3].

O Αντιπρόεδρος για τις Σχέσεις μεταξύ Θεσμών και την Προοπτική Διερεύνηση, Maroš Šefčovič, κατά την παρουσίαση της Έκθεσης Στρατηγικής Προοπτικής Διερεύνησης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής την 6η Ιουλίου 2023. Πηγή: https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/ip_23_3623
--------------------------------------------------------------

Όπως επεσήμανε ο Σλοβάκος Maroš Šefčovič, Αντιπρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής αρμόδιος για τις Διοργανικές Σχέσεις και την Προοπτική Διερεύνηση (Vice-President for Interinstitutional Relations and Foresight), κατά την παρουσίαση της Έκθεσης Στρατηγικής Προοπτικής Διερεύνησης: «Η έκθεση στρατηγικής προοπτικής διερεύνησης για το 2023 έρχεται σε μια πολύ επίκαιρη στιγμή. Η Επιτροπή προτείνει μια ανάλυση προσανατολισμένη στην δράση των βασικών προκλήσεων που θα αντιμετωπίσει η ΕΕ καθώς θα διανύει τη μετάβαση στην βιωσιμότητα. Η ανάλυση αυτή αντικατοπτρίζει την εστίασή μας στην ευημερία των σημερινών και των μελλοντικών γενεών και την επιτακτική ανάγκη προστασίας του πλανήτη μας. Θέλουμε να διατηρήσουμε την Ευρώπη στην πρωτοπορία της μετάβασης στην βιωσιμότητα, αξιοποιώντας τη μοναδική μας κοινωνική οικονομία της αγοράς και την παγκόσμια εμπορική μας δύναμη. Αυτό θα συμβάλει στην ενίσχυση της ηγετικής θέσης της Ευρώπης στον κόσμο και της ικανότητάς μας να στεκόμαστε μόνοι μας και ταυτόχρονα να οικοδομούμε ισχυρές εταιρικές σχέσεις με άλλους: την ανοικτή στρατηγική αυτονομία της Ευρώπης» [4].

Το εξώφυλλο της Έκθεσης Στρατηγικής Προοπτικής Διερεύνησης της ΕΕ για το 2023. Πηγή: https://commission.europa.eu/system/files/2023-07/SFR-23-beautified-vers...
------------------------------------------------------------------

H βιωσιμότητα ή αειφορία (sustainability) αποτελεί έναν όρο ο οποίος επιχειρεί να συνδυάσει την οικονομική ανάπτυξη με την περιβαλλοντική προστασία και ορίστηκε από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ) το 1987 ως «η ικανοποίηση των αναγκών του παρόντος χωρίς να διακινδυνεύεται η ικανότητα των μελλοντικών γενεών να ικανοποιούν τις δικές τους ανάγκες» [5]. Έχοντας μάλιστα ως στόχο την βελτίωση του βιοτικού επιπέδου στον κόσμο, ο ΟΗΕ έχει προχωρήσει στον καθορισμό 17 Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης (Sustainable Development Goals) με χρονικό ορίζοντα το 2030 [6].

Όσον αφορά την κοινωνική οικονομία της αγοράς, αποτελεί ένα οικονομικό σύστημα το οποίο εφαρμόστηκε για πρώτη φορά στην Γερμανία μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, έχοντας ως βασικούς πυλώνες το σεβασμό και την προστασία της ιδιωτικής ιδιοκτησίας από το κράτος, την ελευθερία του ανταγωνισμού, την επιδίωξη οικονομικού οφέλους από άτομα και εταιρείες χωρίς ωστόσο αυτό να αποβαίνει εις βάρος του «κοινού καλού» (ατομική ευθύνη), την επικουρικότητα του κράτους (ειδικά ως προς τα αγαθά πρώτης ανάγκης) και τον καθορισμό της προσφοράς και της ζήτησης (όχι όμως και την κατανομή των πόρων) από το κράτος. Απώτερος στόχος του εν λόγω συστήματος είναι η εξασφάλιση της ευημερίας των πολιτών από το κράτος, δηλαδή ενός ελάχιστου (ικανοποιητικού) βιοτικού επιπέδου, παρουσιάζοντας αρκετά κοινά στοιχεία με την έννοια του κράτους πρόνοιας [7].

Ένας ακόμα όρος που χρειάζεται επεξήγηση είναι η προοπτική διερεύνηση (foresight), η οποία σύμφωνα με την Ειδική Γραμματεία Μακροπρόθεσμου Σχεδιασμού της Προεδρίας της Ελληνικής Κυβέρνησης, είναι: «η συστηματική, συμμετοχική και διεπιστημονική προσέγγιση στην εξερεύνηση του μεσοπρόθεσμου και μακροπρόθεσμου μέλλοντος. […] επιτρέπει την επεξεργασία εναλλακτικών σεναρίων για το μέλλον, συντελώντας στην κατάλληλη προετοιμασία για την αντιμετώπιση προκλήσεων, κινδύνων ή και ευκαιριών. Ειδικά σε επίπεδο διακυβέρνησης, συμβάλλει στη χάραξη πολιτικών σε διάφορους τομείς που ενισχύουν την ανθεκτικότητα της χώρας, δίνοντας έμφαση στην προσαρμοστικότητα και τη βιώσιμη ανάπτυξη» [8].

Όσον αφορά την στρατηγική διάσταση της προοπτικής διερεύνησης της ΕΕ, η στρατηγική προοπτική διερεύνηση (strategic foresight) –σύμφωνα με την ιστοσελίδα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής η οποία εξέδωσε την Έκθεση Στρατηγικής Προοπτικής Διερεύνησης– έγκειται: «στην διερεύνηση του μέλλοντος για την υποστήριξη της χάραξης πολιτικής της ΕΕ. Πρόκειται για την χρήση της συλλογικών επεξεργασμένων πληροφοριών με δομημένο και συστηματικό τρόπο, ώστε να συμβάλει στην καλύτερη ανάπτυξη πιθανών μεταβατικών διαδρομών, στην προετοιμασία της ΕΕ για να αντέξει τους κλυδωνισμούς και να διαμορφώσει το μέλλον που επιθυμεί» [9].
ΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΕΕ ΓΙΑ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ
Οι ετήσιες εκθέσεις στρατηγικής προοπτικής διερεύνησης –μαζί με άλλα «εργαλεία» της ΕΕ– χρησιμοποιούνται για την ενημέρωση των προτεραιοτήτων, του προγράμματος εργασίας και του πολυετούς προγραμματισμού, εξασφαλίζοντας την υποστήριξη της μεταβατικής πολιτικής ατζέντας και την καταλληλότητα των πολιτικών (policies) της ΕΕ. Επιπλέον, μέσω αυτών προωθούνται οι έξι βασικές προτεραιότητες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την περίοδο 2019-2024 [10], οι οποίες είναι:

1. Η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία (European Green Deal),
2. Μια Ευρώπη έτοιμη για την ψηφιακή εποχή,
3. Μια οικονομία στην υπηρεσία των ανθρώπων,
4. Μια ισχυρότερη Ευρώπη στον κόσμο,
5. Προώθηση του ευρωπαϊκού τρόπου ζωής, και
6. Νέα ώθηση για την ευρωπαϊκή δημοκρατία.

Το εξώφυλλο της μελέτης προοπτικής διερεύνησης του Joint Research Centre της ΕΕ. Πηγή: https://publications.jrc.ec.europa.eu/repository/handle/JRC133716
-----------------------------------------------------------

Η Έκθεση Στρατηγικής Προοπτικής Διερεύνησης για το 2023 είναι προϊόν παιγνίου του Μικτού Κέντρου Έρευνας (Joint Research Centre) της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, κατά το οποίο εξετάστηκαν ποικίλα σενάρια και μέθοδοι προοπτικής διερεύνησης όσον αφορά το μέλλον της Ευρωπαϊκής Ένωσης μέχρι το 2050. Αξίζει δε να σημειωθεί ότι η πρώτη Έκθεση Στρατηγικής Προοπτική Διερεύνησης εκπονήθηκε το 2020 έχοντας ως κεντρικό θέμα την ανθεκτικότητα (resilience), η δεύτερη (2021) εστίαζε στην Ανοιχτή Στρατηγική Αυτονομία της ΕΕ, και η τρίτη (2022) έδινε έμφαση στην πράσινη και ψηφιακή μετάβαση. Η δε νεοεκδοθείσα τέταρτη έκθεση –ως λογική συνέχεια των προαναφερθεισών εκθέσεων και λαμβάνοντας υπόψιν τις παγκόσμιες εξελίξεις– επικεντρώνεται στην κλιματική ουδετερότητα, την ευημερία των πολιτών, και την βιωσιμότητα.

Τα εξώφυλλα των προηγούμενων Εκθέσεων Στρατηγικής Προοπτικής Διερεύνησης της ΕΕ. Πηγή: Ευρωπαϊκή Επιτροπή
-----------------------------------------------------

Η εξεταζόμενη ετήσια έκθεση για το 2023 έχει τίτλο «Η βιωσιμότητα και η ευημερία των ανθρώπων στην καρδιά της Ανοιχτής Στρατηγικής Αυτονομίας της Ευρώπης» και αποτελείται από πέντε τμήματα τα οποία καταλαμβάνουν 36 σελίδες [11]. Περιλαμβάνει δε την εισαγωγή, ένα τμήμα αφιερωμένο στους έξι τομείς κλειδιά μεταξύ των κοινωνικών και οικονομικών προκλήσεων, ένα τμήμα αφιερωμένο στις δέκα περιοχές-κλειδιά δράσης, ένα τμήμα με τίτλο «Εκπληρώνοντας την υπόσχεση για βιώσιμη ανάπτυξη» ως επίλογο και τις παραπομπές.

Στο πρώτο τμήμα (εισαγωγή) της έκθεσης αναφέρεται ότι η ΕΕ αναπτύσσει πρωτοφανή δράση για την επίτευξη κλιματικής ουδετερότητας και βιωσιμότητας, τονίζοντας ότι ο μετασχηματισμός αυτός θα περιορίσει τους κινδύνους της κλιματικής αλλαγής και της περιβαλλοντικής κρίσης, ενδυναμώνοντας παράλληλα την ανοιχτή στρατηγική αυτονομία της ΕΕ και την οικονομική της ασφάλεια. Επιπλέον, επισημαίνεται ότι ο επιτυχής και δίκαιος κοινωνικο-οικονομικός μετασχηματισμός δεν θα πρέπει να θεωρείται δεδομένος, αλλά ότι εξαρτάται από την αναγνώριση των δεσμών μεταξύ της περιβαλλοντικής, κοινωνικής, και οικονομικής βιωσιμότητας. Τέλος, αναφέρεται ότι το νέο επιδιωκόμενο κοινωνικο-οικονομικό μοντέλο της ΕΕ θα σέβεται τα πλανητικά όρια και θα διασφαλίζει την παγκόσμια ανταγωνιστικότητα, τα ισχυρά κοινωνικά θεμέλια και την ανθεκτικότητα, επιδιώκοντας να ενισχύσει τον παγκόσμιο ρόλο της ΕΕ.

Oι δέκα τομείς δράσης της Ανοιχτής Στρατηγικής Αυτονομίας ΕΕ. Πηγή: https://commission.europa.eu/system/files/2021-09/strategic_foresight_re...
---------------------------------------------------------

Όσον αφορά την Ανοιχτή Στρατηγική Αυτονομία της ΕΕ, θα πρέπει να διευκρινιστεί ότι «αναφέρεται στην ικανότητα της ΕΕ να ενεργεί αυτόνομα, δηλαδή χωρίς να εξαρτάται από άλλες χώρες - σε στρατηγικά σημαντικούς τομείς πολιτικής. Αυτοί μπορεί να κυμαίνονται από την αμυντική πολιτική έως την οικονομία και την ικανότητα να υποστηρίζει τις δημοκρατικές αξίες» [12]. Σύμφωνα με την Έκθεση Στρατηγικής Προοπτικής Διερεύνησης του 2021, αποτελεί το μακρόπνοο όραμα της ΕΕ με ορίζοντα το 2050, αναδεικνύοντας την ανάγκη για αυξανόμενη συνοχή σε όλους τους χρονικούς ορίζοντες αλλά και μεταξύ εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής, στους ακόλουθους δέκα τομείς δράσης:

1. Την εξασφάλιση ενός βιώσιμου και ανθεκτικού συστήματος υγείας και τροφίμων.
2. Την εξασφάλιση προσιτής και απαλλαγμένης από ανθρακούχες ενώσεις ενέργειας.
3. Την ενδυνάμωση της ικανότητας διαχείρισης δεδομένων, τεχνητής νοημοσύνης και τεχνολογιών αιχμής.
4. Την εξασφάλιση και διαφοροποίηση προμήθειας κρίσιμων πρώτων υλών.
5. Την διασφάλιση της πρώτης θέσης σε παγκόσμιο επίπεδο στον καθορισμό προτύπων.
6. Την οικοδόμηση ανθεκτικών και με-διάρκεια-στο-χρόνο οικονομικών και χρηματοπιστωτικών συστημάτων.
7. Την ανάπτυξη και τη διατήρηση δεξιοτήτων και ταλέντων σύμφωνα με τις φιλοδοξίες της ΕΕ.
8. Την ενδυνάμωση της ασφάλειας και των αμυντικών ικανοτήτων και της πρόσβασης στο διάστημα.
9. Την συνεργασία με παγκόσμιους εταίρους για την προώθηση της ειρήνης, της ασφάλειας και της ευημερίας για όλους.
10. Την ενδυνάμωση της ανθεκτικότητας των θεσμών.

ΟΙ ΕΞΙ ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ

Το δεύτερο τμήμα της Έκθεσης Στρατηγικής Προοπτικής Διερεύνησης της ΕΕ για το 2023 ξεκινά με την διαπίστωση ότι: «Βιώνουμε μια εποχή αει-κρίσεων [13] και πολυ-κρίσεων [14], σε συνδυασμό με τις αυξανόμενες συνέπειες της κλιματικής αλλαγής και των περιβαλλοντικών προκλήσεων, της πανδημίας COVID-19 και του ρωσικού επιθετικού πολέμου κατά της Ουκρανίας. Νέες συγκρούσεις και κλιμάκωση των υπαρχουσών, μαζικές μετακινήσεις, οικονομικές κρίσεις ή πανδημίες είναι άλλα παραδείγματα πιθανών κρίσεων που μπορεί να αντιμετωπίσουμε στο μέλλον. Τέλος, η άνευ προηγουμένου κλίμακα των μεταβολών δημιουργεί διάφορες προκλήσεις που επηρεάζουν τις κοινωνικές και οικονομικές πτυχές της βιωσιμότητας».

Οι σημαντικότερες προκλήσεις οι οποίες –σύμφωνα με το εξεταζόμενο έγγραφο– πρόκειται να αντιμετωπίσει η ΕΕ όσον αφορά την επίτευξη της κλιματικής ουδετερότητας, την ευημερία των πολιτών και τη βιωσιμότητα είναι οι ακόλουθες έξι:

1. Η άνοδος της γεωπολιτικής και η αναδιαμόρφωση της παγκοσμιοποίησης.
2. Η αναζήτηση μιας βιώσιμης οικονομίας και του ευ ζην.
3. Η αυξανόμενη πίεση για την εξασφάλιση επαρκούς ιδιωτικής και δημόσιας χρηματοδότησης για τη βιωσιμότητα.
4. Η αυξανόμενη ζήτηση για δεξιότητες και ικανότητες για το βιώσιμο μέλλον.
5. Οι αυξανόμενες ρωγμές στην κοινωνική συνοχή.
6. Οι απειλές για την δημοκρατία και το υφιστάμενο κοινωνικό συμβόλαιο.

Oι έξι μελλοντικές προκλήσεις της ΕΕ. Πηγή: https://commission.europa.eu/system/files/2023-07/SFR-23-beautified-vers...
---------------------------------------------------------------------

Όσον αφορά την άνοδο της γεωπολιτικής και την αναδιαμόρφωση της παγκοσμιοποίησης [15], στην ετήσια έκθεση επισημαίνεται ότι νέοι διεθνείς δρώντες αναλαμβάνουν νέους και συχνά ολοένα και πιο συγκρουσιακούς ρόλους, αναφέροντας ως παράδειγμα την Ρωσία, την Κίνα, και τις ΗΠΑ. Επιπλέον τονίζεται ότι οι εντάσεις της παγκόσμιας τάξης συνοδεύονται από μια «μάχη αφηγημάτων» η οποία σταδιακά μετασχηματίζεται σε μια «μάχη προσφορών» που διαμορφώνει τόσο την παγκόσμια κοινή γνώμη, όσο και την κρατική δράση. Ιδιαίτερη μνεία πραγματοποιείται επίσης στα ποσοστά της ΕΕ όσον αφορά τις συνολικές παγκόσμιες εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου (6,9%) και τον παγκόσμιο πληθυσμό (5%), γεγονός που αναδεικνύει την αξία της συμμετοχής και της συνεργασίας για την επίλυση των εν λόγω προκλήσεων. Τέλος επισημαίνεται το γεγονός ότι η παγκοσμιοποίηση όπως την ξέραμε δέχεται σημαντικές δομικές αλλαγές, γεγονός που καθιστά πιο επείγουσα την διατήρηση της πολυμέρειας και τη μεταρρύθμιση του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου (ΠΟΕ).

Όσον αφορά την αναζήτηση μιας βιώσιμης οικονομίας και του ευ ζην [16], η έκθεση υπογραμμίζει ότι η ΕΕ βρίσκεται σε μια καίρια καμπή που απαιτεί κοινή ώθηση από τους φορείς χάραξης πολιτικής και τις επιχειρήσεις για να διασφαλίσει μια ηγετική θέση στον παγκόσμιο αγώνα για μια βιομηχανία μηδενικών ρύπων. Επιπλέον, επισημαίνει το γεγονός ότι αυξανόμενες πιέσεις για τις κοινωνικές και οικονομικές πτυχές της βιωσιμότητας τροφοδοτούν την συζήτηση για την ανάγκη για ένα νέο οικονομικό μοντέλο εστιασμένο στο ευ ζην των ανθρώπων και της φύσης. Για το λόγο αυτό η ΕΕ έχει ξεκινήσει μια προσπάθεια προσαρμογής του οικονομικού δείκτη του Ακαθάριστου Εθνικού Προϊόντος (ΑΕΠ) ώστε να αντανακλά καλύτερα την πρόοδο που σημειώνεται σε επίπεδο βιωσιμότητας, μέσα από την ενσωμάτωση των ανάλογων δεικτών. Τέλος, τονίζεται ότι η μεγαλύτερη πρόκληση για την ΕΕ θα είναι η αποσύνδεση της οικονομικής ανάπτυξης από την χρήση των πόρων δίνοντας παράλληλα έμφαση στην ανάπτυξη της έρευνας, της καινοτομίας, και της τεχνολογίας, αλλά και το γεγονός ότι οι αλλαγές στην συμπεριφορά και την κατανάλωση μπορεί να κάνουν την διαφορά.

Η προσαρμογή του ΑΕΠ σύμφωνα με δείκτες βιωσιμότητας. Πηγή: https://commission.europa.eu/system/files/2023-07/SFR-23-beautified-vers...
------------------------------------------------------------------

Όσον αφορά την αυξανόμενη πίεση για την εξασφάλιση επαρκούς ιδιωτικής και δημόσιας χρηματοδότησης για τη βιωσιμότητα [17], μέσα στην έκθεση επισημαίνεται ότι η πράσινη μετάβαση απαιτεί πρωτοφανείς επενδύσεις, αναφέροντας ενδεικτικά ότι μόνο για την επίτευξη των στόχων του Green Deal και του RepowerEU απαιτούνται πρόσθετες επενδύσεις ύψους 620 δισεκατομμυρίων ευρώ ετησίως. Ταυτόχρονα αυξάνονται και άλλες στρατηγικές επενδύσεις, όπως αυτές για τη ψηφιακή μετάβαση, τις αμυντικές δαπάνες των κρατών-μελών και την ανοικοδόμηση της Ουκρανίας, ενώ οι δημογραφικές αλλαγές και ο οικονομικός μετασχηματισμός αναμένεται να επηρεάσουν τους δημόσιους προϋπολογισμούς σε όλα τα επίπεδα. Τέλος τονίζεται ότι η επίτευξη της μετάβασης βιωσιμότητας θα εξαρτηθεί κυρίως από εξασφάλιση επαρκούς και ταχείας χρηματοδότησης του ιδιωτικού τομέα.

Όσον αφορά την αυξανόμενη ζήτηση για δεξιότητες και ικανότητες για το βιώσιμο μέλλον [18], η έκθεση επισημαίνει ότι η μετάβαση θα απαιτήσει ισχυρά ευρωπαϊκά συστήματα εκπαίδευσης και κατάρτισης που θα δώσουν ιδιαίτερη βαρύτητα στην προσαρμοστικότητα, τονίζει ότι τα υπάρχοντα ευρωπαϊκά συστήματα εκπαίδευσης και κατάρτισης δεν είναι ακόμα κατάλληλα για το μέγεθος και την ταχύτητα των μετασχηματισμών που απαιτούνται, καθώς και ότι η επίμονη μετάδοση των εκπαιδευτικών μειονεκτημάτων μεταξύ των γενεών θα επιτείνει τα ζητήματα αυτά.

Όσον αφορά τις αυξανόμενες ρωγμές στην κοινωνική συνοχή [19], το εν λόγω έγγραφο αναφέρει ότι η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία βασίζεται στην ικανότητα των ατόμων να συμμετέχουν επιτυχώς και να επωφελούνται από τη μετάβαση, τονίζει ότι η κλιματική αλλαγή θα επηρεάσει άνισα τις περιοχές έχοντας περισσότερο αρνητική επίδραση στις πιο φτωχές και τρωτές περιοχές, υπογραμμίζει ότι η ανισότητα μεταξύ των κρατών-μελών έχει μειωθεί χωρίς να συμβαίνει κάτι ανάλογο στο εσωτερικό των κρατών, ενώ καταλήγει με τη διαπίστωση ότι δικαιοσύνη μεταξύ γενεών γίνεται όλο και πιο σημαντική, με τους περισσότερους νέους Ευρωπαίους πολίτες να εκφράζουν την πεποίθηση ότι η ΕΕ προσφέρει περισσότερες προοπτικές για το μέλλον.

Όσον αφορά τέλος τις απειλές για τη δημοκρατία και το υφιστάμενο κοινωνικό συμβόλαιο [20], η έκθεση αναφέρει ότι οι ανισότητες συνδέονται στενά με τη μείωση της εμπιστοσύνης στα εθνικά και ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα, καθώς και στην φιλελεύθερη δημοκρατία γενικότερα, ότι το υπάρχον κοινωνικό συμβόλαιο δεν είναι πλήρως κατάλληλο για τη νέα κοινωνικο-οικονομική πραγματικότητα, ενώ παράλληλα εξελίσσεται ο γεω-οικονομικός ρόλος των δημόσιων και ιδιωτικών δρώντων.

ΟΙ ΔΕΚΑ ΤΟΜΕΙΣ ΔΡΑΣΗΣ ΤΗΣ ΕΕ

Το τρίτο τμήμα της Έκθεσης Στρατηγικής Προοπτικής Διερεύνησης για το 2023 ξεκινάει με την διαπίστωση ότι οι έξι προκλήσεις που αναλύονται στο δεύτερο τμήμα: «[…] θα έχουν άμεσες επιπτώσεις στις κοινωνικές και οικονομικές πτυχές της βιωσιμότητας, αμφισβητώντας τη σκοπιμότητα και τη βιωσιμότητα των μεταβάσεων. Για τον λόγο αυτό, η επίτευξη μιας βιώσιμης Ευρώπης έως το 2050 απαιτεί από τώρα μία συντονισμένη παρέμβαση σε όλους τους τομείς πολιτικής».

Για την αντιμετώπιση δε των προαναφερθεισών προκλήσεων, προτείνονται οι ακόλουθοι δέκα τομείς δράσης:

1. Η εξασφάλιση ενός νέου ευρωπαϊκού κοινωνικού συμβολαίου κατάλληλου για ένα βιώσιμο μέλλον.
2. Η αξιοποίηση της ενιαίας αγοράς για την προώθηση μιας οικονομίας μηδενικών ρύπων.
3. Η ενδυνάμωση της διασύνδεσης μεταξύ της εσωτερικής και εξωτερικής ευρωπαϊκής πολιτικής της ΕΕ, και η ενίσχυση της προσφοράς της ΕΕ στην παγκόσμια σκηνή.
4. Η στήριξη της μεταστροφής της παραγωγής και της κατανάλωσης προς την βιωσιμότητα.
5. Η μετάβαση σε μια «Ευρώπη των επενδύσεων» μέσω της αύξησης των ιδιωτικών χρηματοδοτικών ροών για την στήριξη των στρατηγικών επενδύσεων που απαιτούνται για τις μεταβάσεις.
6. Η καταλληλότητα των δημόσιων προϋπολογισμών για την βιωσιμότητα.
7. Η περαιτέρω μετατόπιση των πολιτικών και οικονομικών δεικτών προς ένα βιώσιμο και χωρίς αποκλεισμούς ευ ζην.
8. Η διασφάλιση ότι όλοι μπορούν να συμβάλουν στην βιώσιμη μετάβαση.
9. Η ενδυνάμωση της δημοκρατίας, αυξάνοντας μεταξύ άλλων την συμμετοχή των πολιτών.
10. Η ενίσχυση της εργαλειοθήκης της ΕΕ όσον αφορά την προετοιμασία και την ανταπόκριση, ώστε να συμπληρώνουν την πολιτική προστασία με την «πολιτική πρόληψη».

Όσον αφορά την εξασφάλιση ενός νέου ευρωπαϊκού κοινωνικού συμβολαίου κατάλληλου για ένα βιώσιμο μέλλον [21], η έκθεση ενθαρρύνει τα κράτη-μέλη της ΕΕ να αναπτύξουν συνολικές και υψηλής ποιότητας υπηρεσίες για την ενίσχυση της ικανότητας των ατόμων να συνεισφέρουν στην οικονομία και την κοινωνία. Επιπλέον, προτείνει την ενσωμάτωση των μεταναστών και των πολιτών της ΕΕ με «μεταναστευτικό υπόβαθρο» για την αντιμετώπιση της γήρανσης του πληθυσμού, την προώθηση της διαβίωσης σε ένα υγιές περιβάλλοντος ως δημόσιο αγαθό και την αντιμετώπιση των βαθύτερων αιτιών των προβλημάτων ψυχικής υγείας.

Όσον αφορά την αξιοποίηση της ενιαίας αγοράς για την προώθηση μιας οικονομίας μηδενικών ρύπων [22], στο έγγραφο δίδεται έμφαση στην ανοικτή στρατηγική αυτονομία, την οικονομική ασφάλεια και την γενικότερη μείωση των στρατηγικών εξαρτήσεων, αναφέροντας ως στρατηγικούς τομείς την υγεία, το φαγητό, την ψηφιακή τεχνολογία, την ενέργεια, το διάστημα, και το νερό. Τέλος, ως κρίσιμες ενέργειες θεωρούνται η επέκταση της ενιαίας αγοράς για τη διατήρηση της οικονομικής δύναμης της ΕΕ, η αξιοποίηση των στρατηγικών πληροφοριών, η κατάλληλη διαμόρφωση των κανόνων ανταγωνισμού, και η κατασκευή ζωτικών απαρτίων για την ενεργειακή μετάβαση.

Όσον αφορά την ενδυνάμωση της διασύνδεσης μεταξύ της εσωτερικής και εξωτερικής ευρωπαϊκής πολιτικής της ΕΕ, και την ενίσχυση της προσφοράς της ΕΕ στην παγκόσμια σκηνή [23], η έκθεση τονίζει την ανάγκη συνδυασμού ευέλικτων προσεγγίσεων και στρατηγικών συνεργασιών με κράτη που αντιμετωπίζουν παρόμοιες προκλήσεις, όπως η Αφρική, η Ασία και η Λατινική Αμερική. Εξαιρετικά σημαντική θεωρείται επίσης η επένδυση στην τεχνολογία και την καινοτομία, η προσαρμογή και κατάλληλη υλοποίηση της κλιματικής, περιβαλλοντικής και ενεργειακής πολιτικής της ΕΕ, η καταπολέμηση της παραπληροφόρησης και η υποστήριξη της νεολαίας.

Όσον αφορά τη στήριξη της μεταστροφής της παραγωγής και της κατανάλωσης προς την βιωσιμότητα [24], το εξεταζόμενο έγγραφο προτείνει την διενέργεια μεταρρυθμίσεων και την πραγματοποίηση επενδύσεων για την απαλλαγή από τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα και την απομάκρυνση των ρύπων, τη μείωση των επιπτώσεων στην βιοποικιλότητα και την ελαχιστοποίηση του οικολογικού αποτυπώματος της κατανάλωσης. Ως απαραίτητες ενέργειες θεωρούνται η μείωση της γραφειοκρατίας, η επιτάχυνση των διοικητικών και αδειοδοτικών διαδικασιών, η αύξηση της προσβασιμότητας και της ποιότητας της τοπικής υποστήριξη, η ενδεχόμενη απαγόρευση ορισμένων επιβλαβών διαφημίσεων και η εκπαίδευση-επιμόρφωση των πολιτών.

Oι δέκα τομείς δράσης της ΕΕ για το ευ ζην και την ευημερία. Πηγή: https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/fs_23_3681
---------------------------------------------------

Όσον αφορά την μετάβαση σε μια «Ευρώπη των επενδύσεων» μέσω της αύξησης των ιδιωτικών χρηματοδοτικών ροών για την στήριξη των στρατηγικών επενδύσεων που απαιτούνται για τις μεταβάσεις [25], η έκθεση αναφέρει ότι η απελευθέρωση της αναγκαίας ιδιωτικής χρηματοδότησης θα επιτευχθεί μέσω της Τραπεζικής Ένωσης [26] και της Ένωσης Κεφαλαιαγορών [27]. Επιπλέον, είναι αναγκαία η δημιουργία ενός ευέλικτου, γρήγορου και ευέλικτου πλαισίου για την τόνωση των ιδιωτικών επενδύσεων και η διασφάλιση ενός θετικού επιχειρηματικού περιβάλλοντος, ενώ οι βιώσιμες στρατηγικές επενδύσεις μπορούν να χρηματοδοτηθούν από εργαλεία όπως τα «πράσινα ομόλογα» και την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων.

Όσον αφορά την καταλληλότητα των δημόσιων προϋπολογισμών για τη βιωσιμότητα [28], το εξεταζόμενο έγγραφο προτείνει την προσαρμογή του φορολογικού πλαισίου σύμφωνα με τον ΟΟΣΑ, αλλά και των δημόσιων δαπανών, μέσω της ενδυνάμωσης της συλλογής και ανάλυσης δεδομένων από τους δημόσιους φορείς, και της προστασίας των ευάλωτων νοικοκυριών και εταιρειών.

Όσον αφορά την περαιτέρω μετατόπιση των πολιτικών και οικονομικών δεικτών προς ένα βιώσιμο και χωρίς αποκλεισμούς ευ ζην [29], η έκθεση προτείνει ως βασική μεταρρύθμιση την προσαρμογή του ΑΕΠ ώστε να ενσωματώνει δείκτες ευημερίας. Η ενέργεια αυτή θα διευκολύνει την παρακολούθηση της προόδου της ευημερίας αλλά και την προσαρμογή της εφαρμοζόμενης πολιτικής της ΕΕ.

Όσον αφορά την διασφάλιση ότι όλοι μπορούν να συμβάλουν στη βιώσιμη μετάβαση [30], το εξεταζόμενο έγγραφο υποστηρίζει ότι απαιτούνται συνεχείς προσπάθειες για την αύξηση της συμμετοχής όλων των πληθυσμιακών ομάδων στην αγορά εργασίας, την εκπαίδευση και την κατάρτιση. Επιπλέον, θα πρέπει να ενθαρρυνθεί η επένδυση σε πρώιμη εκπαίδευση υψηλής ποιότητας για να καλυφθούν τα χάσματα ανισότητας, εστιάζοντας στις δεξιότητες βιωσιμότητας, τις ψηφιακές δεξιότητες, τις πολιτικές δεξιότητες, τις δεξιότητες ανθεκτικότητας, και τις επιχειρηματικές δεξιότητες, σε συνδυασμό με την βελτίωση των χώρων εργασίας και των εργασιακών συνθηκών στους νέους τύπους θέσεων εργασίας, στις προσδοκίες των γενεών και στις ανάγκες των εργαζομένων. Τέλος, η ΕΕ θα πρέπει να προσελκύσει νέα ταλέντα και να δημιουργήσει ικανό απόθεμα από αυτά, προσαρμόζοντας ανάλογα την παρεχόμενη εκπαίδευση.

Όσον αφορά την ενδυνάμωση της δημοκρατίας, αυξάνοντας μεταξύ άλλων τη συμμετοχή των πολιτών [31], η έκθεση επισημαίνει ότι η μεγαλύτερη διαφάνεια στην λήψη αποφάσεων και η ικανότητα καλύτερης συνεργασίας και επικοινωνίας με τους πολίτες θα είναι καθοριστικής σημασίας. Απαραίτητη κρίνεται, επίσης, η αντιμετώπιση της (εσκεμμένης) παραπληροφόρησης (disinformation), της (ακούσιας) εσφαλμένης πληροφόρησης (misinformation), και της ξένης παρέμβασης, όπως επίσης και η καλλιέργεια της υπευθυνότητας των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και η υποστήριξη των ανεξάρτητων μέσων ενημέρωσης. Τέλος, η ψηφιοποίηση της δημοκρατίας θα συμβάλλει προς αυτήν την κατεύθυνση, θα πρέπει όμως να αντιμετωπιστούν οι αρνητικές της επιπτώσεις, όπως η κυβερνοασφάλεια των εκλογών, η διάδοση της ρητορικής μίσους, και η ριζοσπαστικοποίηση.

Όσον αφορά την ενίσχυση της εργαλειοθήκης της ΕΕ όσον αφορά την προετοιμασία και την ανταπόκριση, ώστε να συμπληρώνουν την πολιτική προστασία με την «πολιτική πρόληψη» [32], το εξεταζόμενο έγγραφο αναφέρει ότι η στρατηγική προοπτική διερεύνηση και η ικανότητα επιτήρησης, συμπεριλαμβανομένων και των συστημάτων έγκαιρης προειδοποίησης συμβάλλουν στη μετατροπή των έγκαιρων πληροφοριών σε δράση καθοδηγώντας τις επενδύσεις και τη χρηματοδότηση των κρατών-μελών της ΕΕ για καλύτερη προετοιμασία και ανταπόκριση. Στον τομέα αυτό θα συμβάλλουν το Μέσο Έκτακτης Ανάγκης για την Ενιαία Αγορά (Single Market Emergency Instrument) [33], οι Οδηγίες της ΕΕ και οι Συστάσεις του Συμβουλίου, καθώς και η περεταίρω ανάπτυξη του Κέντρου Συντονισμού Αντιμετώπισης Εκτάκτων Αναγκών (Emergency Response Coordination Centre) του Μηχανισμού Πολιτικής Προστασίας της ΕΕ [34]. Απαραίτητη κρίνεται επίσης η ενίσχυση των υφιστάμενων εργαλείων ανθεκτικότητας όσον αφορά τομείς όπως η πολιτική προστασία, η μετανάστευση, η υγεία, τα τρόφιμα ή το νερό, αλλά και η προετοιμασία της ΕΕ για την αντιμετώπιση μετατοπίσεων πληθυσμών που οφείλονται σε φυσικές καταστροφές και την κλιματική αλλαγή. Τέλος επισημαίνεται ότι οι κίνδυνοι θα πρέπει να αντιμετωπίζονται συστημικά και ολιστικά μέσα από κοινές διαδικασίες και την εμπλοκή του ιδιωτικού τομέα.

Έχοντας ολοκληρώσει την ανάλυση των δέκα τομέων δράσης της ΕΕ, η Έκθεση Στρατηγικής Προοπτικής Διερεύνησης για το 2023 αναφέρει στο τέταρτο τμήμα της (επίλογος) ότι: «Η μετάβαση στη βιωσιμότητα βασίζεται σε μια τριπλή υπόσχεση: ένας υγιής πλανήτης και ένα ακμάζον περιβάλλον, οικονομική ανάπτυξη που αποσυνδέεται από τη χρήση των πόρων και την υποβάθμιση του περιβάλλοντος, και τη διαβεβαίωση ότι κανένα άτομο ή μέρος δεν θα μείνει πίσω. Καθώς η ΕΕ προχωρά σε αυτόν τον ιστορικό μετασχηματισμό, η οικοδόμηση ενός θετικού οράματος και η διατήρηση της αίσθησης ευκαιρίας και της αισιοδοξίας θα είναι ζωτικής σημασίας για την οικοδόμηση ευρείας δημοκρατικής υποστήριξης για τις αναγκαίες αλλαγές και συμβιβασμούς, σε δύσκολες συνθήκες» [35].

Η ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Όσον αφορά την προοπτική διερεύνηση στην Ελλάδα, αρμόδιος φορέας είναι η Ειδική Γραμματεία Μακροπρόθεσμου Σχεδιασμού της Προεδρίας της Κυβέρνησης, η οποία ιδρύθηκε σύμφωνα με το Προεδρικό Διάταγμα 19/2022 [36]. Η εν λόγω Ειδική Γραμματεία περιλαμβάνει το Τμήμα Συνεργασιών και Δικτύωσης, το Τμήμα Ερευνών και Τεκμηρίωσης και το Τμήμα Διεθνών Σχέσεων, ενώ ως αποστολή έχει: «Την εφαρμογή μεθόδων προοπτικής διερεύνησης (foresight) με αντικείμενο τον εντοπισμό ενδεχόμενων μελλοντικών προκλήσεων, κινδύνων ή ευκαιριών για τη χώρα, την υποστήριξη του μακροπρόθεσμου σχεδιασμού της Κυβέρνησης με σκοπό την εξασφάλιση της ανθεκτικότητας και της στρατηγικής αυτονομίας της χώρας και την ανάδειξη των κατάλληλων για τους στόχους αυτούς δημοσίων πολιτικών, και την υποστήριξη της ενεργού συμμετοχής της ελληνικής κοινωνίας στη διαμόρφωση του μέλλοντος» [37].

Στο πλαίσιο λειτουργίας της, η Ειδική Γραμματεία Μακροπρόθεσμου Σχεδιασμού έχει εκπονήσει μεταξύ άλλων τη μελέτη με τίτλο «Megatrends 2040: Μεταβλητότητα, Αβεβαιότητα, Επινοητικότητα» [38], η οποία παρουσιάζει εφτά κρίσιμες μεγατάσεις [39] και τάσεις οι οποίες έχουν σημαντικό αντίκτυπο στην ευρωπαϊκή και παγκόσμια οικονομία, την κοινωνία και τις πολιτικές. Αυτές είναι οι ακόλουθες:

1. Η Κλιματική Αλλαγή απαιτεί οικολογική αναμόρφωση [40].
2. Έλλειψη πόρων [41].
3. Δημογραφικές ανισορροπίες [42].
4. Αστικοποίηση [43].
5. Ραγδαία τεχνολογική ανάπτυξη & Υπερ-συνδεσιμότητα [44].
6. Αύξηση της μεσαίας τάξης & κατανάλωσης παγκοσμίως [45].
7. Μετατόπιση Επιρροής στην Ανατολή & στο Νότο [46].

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ

Ένα πρώτο συμπέρασμα που εξάγεται από την ανάλυση της Έκθεσης Στρατηγικής Προοπτικής Διερεύνησης για το 2023 αφορά την επισήμανση σχετικά με τους δεσμούς που υπάρχουν μεταξύ της περιβαλλοντικής, κοινωνικής και οικονομικής βιωσιμότητας. Η νέα πραγματικότητα που καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε στην σύγχρονη εποχή, η οποία χαρακτηρίζεται από την αλματώδη πρόοδο της τεχνολογίας σε συνδυασμό με τις πολιτικές που εφαρμόζονται από την πλειοψηφία των διεθνών δρώντων, έχει οδηγήσει σε σημαντική αλληλεπίδραση και αλληλεξάρτηση μεταξύ των περισσότερων τομέων άσκησης της εξωτερικής και εσωτερικής πολιτικής. Το γεγονός αυτό επισημαίνεται και στην τελευταία Στρατηγική Εθνικής Ασφάλειας των ΗΠΑ που δημοσιεύτηκε τον Οκτώβριο του 2022, στην οποία αναφέρεται ότι «[…] τα όρια μεταξύ εξωτερικής και εσωτερικής πολιτικής στο σύγχρονο περιβάλλον είναι πλέον δυσδιάκριτα» [47].

Ομοίως, η ενδυνάμωση της δημοκρατίας που προτείνεται ως τομέας δράσης της ΕΕ και η αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης και της ξένης παρέμβασης, αναφέρεται επίσης στην Στρατηγική Εθνικής Ασφάλειας των ΗΠΑ που δημοσιεύτηκε τον Οκτώβριο του 2022. Αυτή έκανε λόγο για τη «[..] φύση του σύγχρονου ανταγωνισμού η οποία αφορούσε στην υπεράσπιση της δημοκρατίας έναντι της αναθεωρητικής εξωτερικής πολιτικής των αυταρχικών κυβερνήσεων, αναφέροντας ως χαρακτηριστικά παραδείγματα τη Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας και τη Ρωσία» [48]. Επιπλέον, η αναφορά στον σεβασμό στα «πλανητικά όρια», αν και παραπέμπει ευθέως στην εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, μπορεί να θεωρηθεί –σε συνδυασμό με την αναφορά στην διασφάλιση της παγκόσμιας ανταγωνιστικότητας– και ως μια έμμεση αναφορά στην οικονομική διείσδυση της Κίνας σε περιοχές που ανήκουν «παραδοσιακά» στην σφαίρα επιρροής της Ευρώπης, καθώς η κινεζική πρωτοβουλία «Belt and Road» απειλεί ευθέως τα ευρωπαϊκά οικονομικά συμφέροντα επηρεάζοντας άμεσα την ανταγωνιστικότητα των ευρωπαϊκών προϊόντων [49].

Η επιδίωξη επίσης της ενίσχυσης του παγκόσμιου ρόλου της ΕΕ δεν θα πρέπει να προκαλεί εντύπωση στον αναγνώστη, καθώς αποτελεί μια από τις φιλοδοξίες της ΕΕ η οποία έχει εκφραστεί και σε άλλα έγγραφα στρατηγικού χαρακτήρα όπως η Παγκόσμια Στρατηγική του 2016 [50], καθώς και η Στρατηγική Πυξίδα του 2022 [51]. Η ηγεσία της ΕΕ θα πρέπει ωστόσο να είναι ιδιαίτερα προσεκτική στις κινήσεις της στο διεθνές περιβάλλον, καθώς η επιδίωξη ανάληψης παγκόσμιου ρόλου είναι σχεδόν δεδομένο ότι θα συναντήσει την αντίσταση-αντίδραση μειζόνων διεθνών δρώντων όπως οι ΗΠΑ και η Κίνα, των οποίων τα συμφέροντα θα επηρεαστούν από τηn δράση της ΕΕ.

Ένα ακόμα σημείο της ετήσιας έκθεσης που αξίζει να επισημανθεί είναι η επιδίωξη ενδυνάμωσης της ικανότητας διαχείρισης δεδομένων, τεχνητής νοημοσύνης και τεχνολογιών αιχμής. Πράγματι, κατά κοινή ομολογία, όποιος ελέγχει μελλοντικά την τεχνολογία θα είναι σε θέση να επηρεάζει άμεσα τις εξελίξεις. Η ανάπτυξη εξάλλου της έρευνας και της τεχνολογίας, δυο τομείς που είναι στενά συνδεδεμένοι με την καινοτομία, αναφέρεται ως επιδίωξη σε στρατηγικά έγγραφα πολλών διεθνών δρώντων, όπως η Εθνική Στρατηγική Αναθεώρηση της Γαλλίας [52], η Αναθεωρημένη Ολιστική Ανασκόπηση του Ηνωμένου Βασιλείου [53], το Δόγμα Εξωτερικής Πολιτικής της Ρωσίας [54], και η Στρατηγική Εθνικής Ασφάλειας της Ιαπωνίας [55].

Η επιδίωξη εξασφάλισης ενός βιώσιμου και ανθεκτικού συστήματος υγείας και τροφίμων αποτελεί ένα στόχο που επίσης δεν προκαλεί εντύπωση, καθώς η πρόσφατη πανδημία του COVID-19 και η επισιτιστική κρίση που ακολούθησε την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, αποκάλυψαν τις τρωτότητες των εν λόγω συστημάτων και τον σημαντικό βαθμό εξάρτησης από συγκεκριμένα κράτη. Η συνεργασία επομένως που επιδιώκεται με παγκόσμιους εταίρους και ομοϊδεάτισσες χώρες θα πρέπει να εκληφθεί ως μια προσπάθεια ολιστικής αντιμετώπισης των προκλήσεων και εξασφάλισης εναλλακτικών πηγών προμήθειας ποικίλων αγαθών.

Όσον αφορά το μεταναστευτικό ζήτημα, αν και στην Έκθεση Στρατηγικής Προοπτικής Διερεύνησης επιχειρείται η αξιοποίησή του για την επίλυση των αρνητικών επιπτώσεων του δημογραφικού προβλήματος όπως η γήρανση του πληθυσμού και η εξεύρεση εργατικού δυναμικού, εκτιμάται ωστόσο ότι θα αποτελέσει μια από τις σημαντικότερες προκλήσεις για τα κράτη-μέλη της ΕΕ, καθώς σε πολλά ευρωπαϊκά κράτη έχουν εκδηλωθεί σημαντικές αντιδράσεις ως προς τις κυβερνητικές πολιτικές που εφαρμόζονται για την ενσωμάτωση των μεταναστών [56]. Προβληματισμό προκαλεί επίσης η μείωση της εμπιστοσύνης των πολιτών στα εθνικά και ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα, καθώς και στην φιλελεύθερη δημοκρατία, η οποία ενδεχομένως να οφείλεται στις πολλαπλές κρίσεις που κλήθηκαν να αντιμετωπίσουν. Η αξία ωστόσο ενός θεσμού δεν θα πρέπει να εξάγεται μόνο από την ικανότητα που επιδεικνύει στην αντιμετώπιση κρίσεων, καθώς τις περισσότερες φορές οι καταστάσεις που καλείται να αντιμετωπίσει είναι πρωτόγνωρες, αλλά αναλογιζόμενοι επίσης σε ποια κατάσταση θα βρισκόμασταν αν αυτός δεν υπήρχε.

Η επιδίωξη επίσης οικοδόμησης ανθεκτικών και με-διάρκεια-στο-χρόνο οικονομικών και χρηματοπιστωτικών συστημάτων, είναι ένας εξαιρετικά σημαντικός στόχος για την ΕΕ, αφενός επειδή η οικονομία αποτελεί έναν από τους βασικούς παράγοντες ισχύος ενός κράτους ή οργανισμού [57], αφετέρου επειδή έχει παρατηρηθεί πρόσφατα μια προσπάθεια αποσταθεροποίησης του υπάρχοντος συστήματος τόσο από την Ρωσία όσο και από την Κίνα. Ομοίως, η ενδυνάμωση της ασφάλειας και των αμυντικών ικανοτήτων και της πρόσβασης στο διάστημα, αναμένεται να δράσει επικουρικά ως προς την εδραίωση της οικονομικής ασφάλειας που προαναφέρθηκε, καθώς η «σκληρή ισχύς» αποτελεί το ύστατο μέσο επιβολής της θέλησης ενός δρώντα πάνω σε έναν άλλο, αλλά και ισχυρό διαπραγματευτικό μέσο.

Όσον αφορά, τέλος, την χώρα μας, η Ειδική Γραμματεία Μακροπρόθεσμου Σχεδιασμού θα μπορούσε, στο πλαίσιο της λειτουργίας του Κυβερνητικού Συμβουλίου Εθνικής Ασφάλειας (ΚΥΣΕΑ), να αποτελέσει ένα πολύτιμο εργαλείο όσον αφορά την χάραξη της Στρατηγικής Εθνικής Ασφάλειας, η οποία δεν έχει δημοσιευθεί μέχρι και σήμερα [58]. Λαμβάνοντας υπόψιν το γεγονός ότι –σύμφωνα με τα στοιχεία που έχουν δημοσιευτεί από την Ελληνική Κυβέρνηση– το ΚΥΣΕΑ δεν διαθέτει το ανάλογο επιτελείο σύμφωνα με την διεθνή πρακτική, αλλά και το γεγονός ότι και τα δύο αυτά θεσμικά όργανα υπάγονται στην Προεδρία της Κυβέρνησης (είναι επομένως σχετικά εύκολο να συνεργαστούν και συντονιστούν), η Ειδική Γραμματεία Μακροπρόθεσμου Σχεδιασμού θα μπορούσε να επεξεργαστεί εναλλακτικά σενάρια που σχετίζονται με την εθνική ασφάλεια της Ελλάδας, ώστε να βοηθήσει στον καθορισμό των στόχων (ends), μέσων (means) και τρόπων (ways) υλοποίησης αυτών, βασικά στοιχεία κάθε Στρατηγικής Εθνικής Ασφάλειας.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ:
[1] Κουκάκης Γεώργιος & Πικραμένος Κώστας, «Εθνική Ασφάλεια: Μύθοι και Πραγματικότητα», Εκδόσεις Ινφογνώμων, Απρίλιος 2023. https://infognomon.gr/shop/nees-kyklofories/ethniki-asfaleia/
[2] European Commission. «2023 Strategic Foresight Report: sustainability and wellbeing at the heart of Europe's Open Strategic Autonomy». 6 July 2023. Press Release. https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/ip_23_3623 (τελευταία επίσκεψη στις 14/07/2023).
[3] European Commission. «2023 Strategic Foresight Report: sustainability and wellbeing at the heart of Europe's Open Strategic Autonomy». Οπ.π.
[4] European Commission. «2023 Strategic Foresight Report: sustainability and wellbeing at the heart of Europe's Open Strategic Autonomy». Οπ.π.
[5] United Nations. «Sustainability». https://www.un.org/en/academic-impact/sustainability (τελευταία επίσκεψη στις 18/07/2023).
[6] United Nations. «The 17 Goals». https://sdgs.un.org/goals (τελευταία επίσκεψη στις 18/07/2023).
[7] Business Define Terms. «Κοινωνική οικονομία της αγοράς». https://www.definebusinessterms.com/el/%CE%BA%CE%BF%CE%B9%CE%BD%CF%89%CE... (τελευταία επίσκεψη στις 18/07/2023). Για περισσότερες λεπτομέρειες βλ. Franke F. Siegfried & Gregosz David. «The Social Market Economy: What does it really mean?». 2013. Konrad-Adenauer-Stiftung. https://www.kas.de/c/document_library/get_file?uuid=d37bbeb6-a36b-31a2-6... (τελευταία επίσκεψη στις 20/07/2023).
[8] Ειδική Γραμματεία Μακροπρόθεσμου Προγραμματισμού. «Foresight». https://foresight.gov.gr/eidiki-grammateia/#foresight (τελευταία επίσκεψη στις 14/07/2023).
[9] European Commission. «Questions and answers on the 2023 Strategic Foresight Report». 6 July 2023. https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/qanda_23_3624 (τελευταία επίσκεψη στις 14/07/2023).
[10] European Commission. «The European Commission’s priorities». https://commission.europa.eu/strategy-and-policy/priorities-2019-2024_en (τελευταία επίσκεψη στις 14/07/2023).
[11] Πρόκειται για την έκδοση του εγγράφου η οποία χαρακτηρίζεται ως «φιλική προς τον αναγνώστη» (readers friendly), η οποία περιλαμβάνει πληθώρα εικόνων. Το επίσημο έγγραφο [COM(2023) 376 final] αποτελείται από 20 σελίδες.
[12] European Parliament. «EU strategic autonomy 2013-2023: From concept to capacity». July 2022. https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/BRIE/2022/733589/EPRS_BRI(2022)733589_EN.pdf (τελευταία επίσκεψη στις 20/07/2023).
[13] Ελεύθερη μετάφραση από τον συγγραφέα του αγγλικού όρου «permacrisis», ο οποίος υποδηλώνει τον μεγάλης διάρκειας χαρακτήρα των κρίσεων.
[14] Ελεύθερη μετάφραση από τον συγγραφέα του αγγλικού όρου «polycrisis», ο οποίος υποδηλώνει την εκδήλωση πολλών κρίσεων ταυτόχρονα.
[15] European Commission. «2023 Strategic Foresight Report: sustainability and wellbeing at the heart of Europe's Open Strategic Autonomy». 6 July 2023, σσ. 8-9.
[16] European Commission. «2023 Strategic Foresight Report: sustainability and wellbeing at the heart of Europe's Open Strategic Autonomy». 6 July 2023, σσ. 10-13.
[17] European Commission. Οπ.π., σσ. 14-15.
[18] European Commission. Οπ.π., σσ. 16-17.
[19] European Commission. Οπ.π., σσ. 18-19.
[20] European Commission. Οπ.π., σσ. 20-21.
[21] European Commission. Οπ.π., σ. 22.
[22] European Commission. Οπ.π., σ. 23.
[23] European Commission. Οπ.π., σ. 24.
[24] European Commission. Οπ.π., σ. 25.
[25] European Commission. Οπ.π., σ. 26.
[26] European Commission. «Banking union». https://finance.ec.europa.eu/banking-and-banking-union/banking-union_en (τελευταία επίσκεψη στις 20/07/2023).
[27] Ευρωπαϊκό Συμβούλιο. «Ένωση κεφαλαιαγορών ». https://www.consilium.europa.eu/el/policies/capital-markets-union/ (τελευταία επίσκεψη στις 20/07/2023).
[28] European Commission. «2023 Strategic Foresight Report: sustainability and wellbeing at the heart of Europe's Open Strategic Autonomy». 6 July 2023, σ. 27.
[29] European Commission. Οπ.π., σ. 28.
[30] European Commission. Οπ.π., σ. 29.
[31] European Commission. Οπ.π., σ. 30.
[32] European Commission. Οπ.π., σ. 31.
[33] European Commission. «Single Market Emergency Instrument ». https://single-market-economy.ec.europa.eu/single-market/single-market-e... (τελευταία επίσκεψη στις 20/07/2023).
[34] European Commission. «Emergency Response Coordination Centre (ERCC)». https://civil-protection-humanitarian-aid.ec.europa.eu/what/civil-protec... (τελευταία επίσκεψη στις 20/07/2023).
[35] European Commission. «2023 Strategic Foresight Report: sustainability and wellbeing at the heart of Europe's Open Strategic Autonomy». 6 July 2023, σ. 32.
[36] ΦΕΚ Α54/14.03.2022
[37] Ειδική Γραμματεία Μακροπρόθεσμου Σχεδιασμού. «FORESIGHT». https://foresight.gov.gr/eidiki-grammateia/#foresight (τελευταία επίσκεψη στις 20/07/2023).
[38] Ειδική Γραμματεία Μακροπρόθεσμου Σχεδιασμού. «Megatrends 2040: Μεταβλητότητα, Αβεβαιότητα, Επινοητικότητα». https://foresight.gov.gr/studies/Megatrends-2040-metavlitotita-avevaioti... (τελευταία επίσκεψη στις 20/07/2023).
[39] Σύμφωνα με την ιστοσελίδα της Ειδικής Γραμματείας Μακροπρόθεσμου Σχεδιασμού, ως μεγατάσεις ορίζονται «[…] οι μακροπρόθεσμες κινητήριες δυνάμεις αλλαγής που είναι εύκολο να εντοπιστούν σήμερα και συνήθως έχουν παγκόσμιο αντίκτυπο. Οι μεγατάσεις μας βοηθούν να εντοπίσουμε πιθανά ή / και επιθυμητά μέλλοντα, με έναν συστηματικό τρόπο προσέγγισης […]. Ο όρος μεγατάση (Megatrend) αναφέρθηκε για πρώτη φορά από τον John Naisbitt, στο βιβλίο του «Megatrends» (1982), όπου ως μεγατάση ορίζεται μια μακροπρόθεσμη διαδικασία μετασχηματισμού με παγκόσμια εμβέλεια, ευρύ πεδίο και σημαντική επίδραση».
[40] Ειδική Γραμματεία Μακροπρόθεσμου Σχεδιασμού. «Η Κλιματική Αλλαγή Απαιτεί Οικολογική Αναμόρφωση». https://foresight.gov.gr/studies/i-klimatiki-allagi-apaitei-oikologiki-a... (τελευταία επίσκεψη στις 20/07/2023).
[41] Ειδική Γραμματεία Μακροπρόθεσμου Σχεδιασμού. «Έλλειψη Πόρων». https://foresight.gov.gr/studies/elleipsi-poron/ (τελευταία επίσκεψη στις 20/07/2023).
[42] Ειδική Γραμματεία Μακροπρόθεσμου Σχεδιασμού. «Δημογραφικές Ανισορροπίες». https://foresight.gov.gr/studies/dimografikes-anisorropies/ (τελευταία επίσκεψη στις 20/07/2023).
[43] Ειδική Γραμματεία Μακροπρόθεσμου Σχεδιασμού. «Αστικοποίηση». https://foresight.gov.gr/studies/astikopoiisi/ (τελευταία επίσκεψη στις 20/07/2023).
[44] Ειδική Γραμματεία Μακροπρόθεσμου Σχεδιασμού. «Ραγδαία Τεχνολογική Ανάπτυξη & Υπερ-Συνδεσιμότητα». https://foresight.gov.gr/studies/ragdaia-texnologiki-anaptyksi-yper-synd... (τελευταία επίσκεψη στις 20/07/2023).
[45] Ειδική Γραμματεία Μακροπρόθεσμου Σχεδιασμού. «Αύξηση της Μεσαίας Τάξης & Κατανάλωσης Παγκοσμίως». https://foresight.gov.gr/studies/ayksisi-tis-mesaias-taksis-katanalosis-... (τελευταία επίσκεψη στις 20/07/2023).
[46] Ειδική Γραμματεία Μακροπρόθεσμου Σχεδιασμού. «Μετατόπιση Επιρροής στην Ανατολή & στο Νότο». https://foresight.gov.gr/studies/metatopisi-epirrois-stin-anatoli-sto-noto/ (τελευταία επίσκεψη στις 20/07/2023).
[47] Koukakis, G. (2022). The National Security Strategy of the USA: Background, Recent Developments and Future Considerations Regarding the International Security Environment. HAPSc Policy Briefs Series, 3(2), 122–132. https://doi.org/10.12681/hapscpbs.33792, σ. 127.
[48] Οπ.π.
[49] Christopher Balding. «Γιατί οι δημοκρατίες στρέφονται κατά της Belt and Road
Διαφθορά, χρέος και αντίδραση». Foreign Affairs The Hellenic Edition. 25 Οκτωβρίου 2018. https://www.foreignaffairs.gr/articles/72022/christopher-balding/giati-o... (τελευταία επίσκεψη 20/07/2023).
[50] Κουκάκης Γεώργιος. «Στρατηγική Πυξίδα: Η νέα Στρατηγική της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την Ασφάλεια και την Άμυνα». Η Ελλάδα, η Ευρώπη και ο Κόσμος. Α’ Εξάμηνο 2013 (Τεύχος 18). Παπαζήση, σ. 57.
[51] Κουκάκης Γεώργιος. «Προς τα που δείχνει η Στρατηγική Πυξίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης». 1 Απριλίου 2022. Κέντρο Διεθνών Στρατηγικών Αναλύσεων. https://kedisa.gr/pros-ta-pou-deichnei-i-stratigiki-pyksida-tis-evropaik... (τελευταία επίσκεψη στις 20/07/2023).
[52] Κουκάκης Γεώργιος. «Η νέα Εθνική Στρατηγική Αναθεώρηση της Γαλλίας: Οι προκλήσεις ασφάλειας, οι στρατηγικοί στόχοι, και η εκτιμώμενη αντίδραση των περιφερειακών και διεθνών δρώντων». Foreign Affairs The Hellenic Edition. 12 Δεκεμβρίου 2022. https://www.foreignaffairs.gr/articles/73942/georgios-koykakis/i-nea-eth... (τελευταία επίσκεψη 20/07/2023).
[53] Κουκάκης Γεώργιος. «Η στρατηγική εθνικής ασφάλειας και διεθνούς πολιτικής του Λονδίνου: Πώς βλέπει το Ηνωμένο Βασίλειο τις μεταβολές στο διεθνές περιβάλλον». Foreign Affairs The Hellenic Edition. 15 Μαΐου 2023. https://www.foreignaffairs.gr/articles/74157/georgios-koykakis/i-stratig... (τελευταία επίσκεψη 20/07/2023).
[54] Κουκάκης Γεώργιος. «Πώς βλέπει η Μόσχα τον κόσμο: Το νέο δόγμα της εξωτερικής πολιτικής της Ρωσίας». Foreign Affairs The Hellenic Edition. 10 Απριλίου 2023. https://www.foreignaffairs.gr/articles/74100/georgios-koykakis/pos-blepe... (τελευταία επίσκεψη 20/07/2023).
[55] Κουκάκης Γεώργιος. «Η νέα Στρατηγική Εθνικής Ασφάλειας της Ιαπωνίας: Ο ρόλος που καλείται να διαδραματίσει στον Ινδο-Ειρηνικό, η στήριξη των ΗΠΑ και η εκτιμώμενη αντίδραση της Κίνας». Foreign Affairs The Hellenic Edition. 23 Δεκεμβρίου 2022. https://www.foreignaffairs.gr/articles/73958/georgios-koykakis/i-nea-str... (τελευταία επίσκεψη 20/07/2023).
[56] Huffpost Greece. «Κατάρρευση της κυβέρνησης Ρούτε στην Ολλανδία λόγω "σκληρής" πρότασης για το μεταναστευτικό». 08 Ιουλίου 2023. https://www.huffingtonpost.gr/entry/katarreese-tes-keverneses-roete-sten... (τελευταία επίσκεψη στις 21/07/2023).
[57] Κουκάκης Γεώργιος. «Οι κυρώσεις ως συντελεστές ισχύος ενός κράτους ή οργανισμού». Κέντρο Διεθνών Στρατηγικών Αναλύσεων. 27 Απριλίου 2023. https://kedisa.gr/oi-kyroseis-os-syntelestes-ischyos-enos-kratous-i-orga... (τελευταία επίσκεψη στις 21/07/2023).
[58] Νέδος Βασίλης, «Στρατηγική Ασφαλείας με επίκεντρο την Τουρκία». Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 9 Ιουλίου 2021, https://www.kathimerini.gr/politics/561427156/stratigiki-asfaleias-me-ep...
(τελευταία επίσκεψη στις 21/07/2023).

Copyright © 2023 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Μπορείτε να ακολουθείτε το Foreign Affairs The Hellenic Edition στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition